Κώστας Τσιαντής: 'Ενας αναστοχαστικός περίπλους στο μυθιστόρημα του Σπύρου Ποταμίτη «ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΥΘΕΝΑ»

 

'Ενας αναστοχαστικός περίπλους στο μυθιστόρημα του Σπύρου Ποταμίτη Οι δρόμοι του πουθενά

Μια παρωδία του χρόνου που πάγωσε στο ρολόι κι αρχίζει να στάζει μνήμες, όπως ο σταλακτίτης το σύλλεγμα των αιώνων του.

Σ. Ποταμίτης (287)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α.ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΟ

ΓΕΝΙΚΑ

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ

1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

2ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

4ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

5ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

6ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

7ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

8ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Β.ΦΙΛΟΣΟΦΩΝΤΑΣ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΟΥΘΕΝΑ

1.ΓΕΝΙΚΑ

2.ΕΙΝΑΙ ΚΑΙ ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ.

Αλήθεια και δόξα. Επιβεβαίωση ή απόρριψη.

Το αισθητό, η ζωή και η τεχνοεπιστήμη.

Παρουσία, Αιτίες, Dasein-ανάλυσης, Ουδείς εκών κακός.

3.ΛΟΓΟΣ.

Έννοια-Μορφές.

Το νέφος της σύγχυσης.

4.Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

5.ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Σώσε πρώτα το εικονίσιμο. Πραγμοποίηση και Ζωή.

Είναι και Φαίνεσθαι στην θεατρική τέχνη

ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Α.ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ΓΕΝΙΚΑ. Με το μυθιστόρημα του Σπύρου Ποταμίτη Οι δρόμοι του πουθενά συναντάμε μια τέχνη που θέλει να μας απελευθερώσει από τα στερεότυπα δημιουργώντας ένα νέο Λ/λόγο και προσφέροντας δρόμους για σκέψη και δημιουργική δράση που αναζωογονούν τη συνείδηση και το πρακτικό ενδιαφέρον για τη ζωή και την τέχνη.

Το βιβλίο κυκλοφόρησε τον Οκτώβρη του 2020 σε μια καλαίσθητη έκδοση 387 σελίδων από τον ίδιο τον συγγραφέα. Το συγκροτούν οκτώ κεφάλαια, που έχουν ως ήρωά τους τον ΧΑΡΙ (σύζυγο, εραστή και συγγραφέα) και μπορούν να ταξινομηθούν σε τρία μέρη: Στο πρώτο μέρος (σελίδες 1-90), στο οποίο κυριαρχεί ''Το Αλλότριο'' στοιχείο στις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές. Το μέρος αυτό εκτυλλίσσεται στο περιβάλλον της άρχουσας τάξης και συγκροτείται από ενέργειες και πράξεις που καθορίζονται από το ένστικτο, το ασυνείδητο, τον εγωϊσμό και την υπεροψία. Στο δεύτερο μέρος (σελίδες 92-275), όπου κυριαρχεί ''Το Αυθεντικό'' στοιχείο και περιγράφονται οι προσπάθειες δημιουργίας των αντικειμενικών συνθηκών ζωής ώστε να είναι κανείς ο εαυτός του και να νοιάζεται για τον πλησίον του. Στο τρίτο μέρος (σελίδες 276-387), τέλος, όπου κυριαρχεί ο πόθος για 'Το Αληθινό''¹ και περιγράφονται οι προσπάθειες για τη διατήρηση και άνθιση της ζωής και της τέχνης. Στα τρία αυτά μέρη του μυθιστορήματος αντιστοιχούν οι πρωταγωνιστικοί ρόλοι τριών γυναικών: της ΤΖΟΥΛΙΑ, της ΕΛΕΟΝΩΡΑ, και της ΕΛΕΝ.

ΤΟ ΠΡΏΤΟ ΜΈΡΟΣ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ (σελίδες 1-90), αποτελείται από δυο κεφάλαια (1, 2) και λαμβάνει χώρα στα σαλόνια της άρχουσας τάξης της Ευρώπης. Εκεί ο ΧΑΡΙ διανύει την αλλότρια φάση της ζωής του. Την κατάσταση αυτή τη ζει σε πολλαπλά επίπεδα: ως σύζυγος της Τζούλια, ως μισθωμένος συγγραφέας (του Ησαία), ως εραστής της Γκλόρια (γυναίκας του υπουργού), κι επίσης ως φαλλός μέσα στο ερωτικό σύμπλεγμα (παρτούζα) που έχει φροντίσει ο ίδιος να συνθέσει.

ΤΟ 1ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (σσ.1-49), αναπτύσσεται γύρω από τον θεματικό πυρήνα ''Σεξ και Εξουσία'' με πρωταγωνίστριες τη ΤΖΟΥΛΙΑ και τη ΓΚΛΟΡΙΑ. Οι κινήσεις των προσώπων και η συμπεριφορά τους καθορίζεται εδώ σημαντικά από το ασυνείδητο (Ψυχανάλυση) και ο συγγραφέας δημιουργεί συνθήκες ώστε αυτό να βγει στην επιφάνεια. Μπορεί έτσι να ερμηνευτούν συμπεριφορές και να εξετασθούν οι συνέπειες που έχει η μετατροπή και συρρίκνωση του ερωτικού ενστίκτου σε σκέτο σεξ. Μπορεί επίσης να αναδυθούν οι τραυματικές εμπειρίες του παρελθόντος και τα απωθημένα της παιδικής ηλικίας, καθώς και να εντοπιστούν οι συνέπειες που έχουν στη μετέπειτα ζωή και συμπεριφορά.

Ο Χάρι κουβαλάει μέσα του πολλές τέτοιες εμπειρίες και απωθημένα. Η παιδική του ηλικία σημαδεύεται απ' τη συμπεριφορά της μάνας του, η οποία, όπως ο ίδιος διηγείται, ζήταγε ''την ευκαιρία να πηδιέται με τους διάφορους ιδιοκτήτες'' του τσίρκου, όπου δούλευε ο πατέρας του, με αντικειμενικό σκοπό να ενισχύσει το οικογενειακό τους εισόδημα (σσ.55-6). ''Κι αυτός ήταν'', εξομολογείται, και ''ο πραγματικός λόγος για την βελτίωση του οικογενειακού μας εισοδήματος''. Την πληγή αυτή ο Χάρι δε μπόρεσε να την κλείσει ποτέ. Αυτή έκτοτε τον καθόρισε και τον έκανε ν' αλλάξει τον τρόπο που έβλεπε τη μάννα του. ''Τα αισθήματά μου απέναντί της'', διηγείται, ''δεν απείχαν και πολύ από εκείνα που έτρεφα για τη Τζούλια, που πηδιόταν μαζί μου νομίζοντας ότι έτσι βελτίωνε το ιματζ της στο θηριοτροφείο των πλουσίων'' (σ. 56).

Σε μια κοινωνία σαν κι αυτή, όπου για να ζήσεις με λίγη αξιοπρέπεια είσαι αναγκασμένος να να πουλήσεις το κορμί και την ψυχή σου, για ποιόν έρωτα να μιλήσεις και ποιά ηθική; Σε μια τέτοια συνθήκη ζωής, όπου κυριαρχούν η εκμετάλλευση, η βία, ο αμοραλισμός, η λαγνεία και ο ηδονισμός, όλα εργαλειοποιούνται. Τα πρόσωπα αντικαθίστανται από τη λειτουργία και ''όλα τα ανδρικά μόρια προορίζονται να κάνουν τις μουγκές καναρίνες να κελαηδήσουν'', όπως λέει ο Χάρι (σ.21). Έτσι κι ο ίδιος δεν νοιώθει κανένα ενδοιασμό για ν' απατήσει τη γυναίκα του Τζούλια -που ήδη τον απατά- με τη Γκλόρια (την ξαδέλφη της και γυναίκα του υπουργού), θεωρώντας πως έτσι ανταποδίδει στη Τζούλια τα οφειλόμενα και παίρνει τη ρεβάνς από την εξουσία, μια και η Γκλόρια βρίσκεται ήδη παραδομένη στα χέρια του.

Η εξωσυζυγική σχέση του Χάρι με την Γκλόρια δεν ήταν τόσο πηγή ερωτικής ικανοποίησης όσο πηγή δοκιμασίας. Όπως ο ίδιος διηγείται: ''όταν την ένιωσα να σφαδάζει από ηδονή μ' έλουσε κρύος ιδρώτας στη σκέψη ότι ικανοποιούσα ένα άδειο σακί που ο μόνος μηχανισμός του που λειτουργούσε ήταν εκείνος της παραγωγής οργασμών'' (σ.21). Η Γκλόρια αποτελούσε για τον Χάρι όχι τόσο αντικείμενο ερωτικό όσο αντικείμενο εκδίκησης, στο οποίο εκφόρτωνε όλες τις προσωπικές του απωθήσεις και επιθυμίες για να τιμωρήσει και να εκδικηθεί την εξουσία, την οποία εκπροσωπούσε η γυναίκα αυτή τόσο ως σύζυγος του υπουργού (αργότερα πρωθυπουργού) όσο και ως υπερόπτης χαρακτήρας. Όπως διηγείται ο Χάρι: ''Την άφησα μισολιποθυμισμένη όπως ήταν στο κρεβάτι και φόρεσα το παντελόνι μου με μια αίσθηση περίσσιας ευχαρίστησης, αφού είχε αναγκαστεί να ταπεινωθεί μπροστά μου μια για πάντα, πιστεύοντας ότι έτσι μου εξασφαλιζόταν το προνόμιο να μου συμπεριφέρεται με κατευασμένη μύτη'' (σ.21).

Μέσα σε μια τέτοια πολεμική για έρωτα συνθήκη, όχι μόνο ο έρωτας αλλά ούτε το σεξ δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά. Και η στρέβλωση αυτή δεν αφορά μόνο την ερωτική σχέση μεταξύ δυο ατόμων αλλά και την ομαδική εκδοχή του έρωτα, που στην καθομιλουμένη ονομάζουμε παρτούζα. Την ομαδική αυτή ερωτική εμπειρία θα επιδιώξει και θα ζήσει ο Χάρι λαμβάνοντας μέρος σ' ένα τετραμερές ερωτικό σχήμα (Χάρι, Γκλόρια, Μάρσι, 'Ερρικα), στο οποίο, όπως μας διηγείται, το πάνω χέρι το είχε ο εγωισμός, η ταπείνωση του άλλου και ο αφανισμός της αξιοπρέπειας (σ.44). Επρόκειτο για μια εμπειρία που έκανε τα γήναια ''να σφαδάζουν από μια παρείσακτη ηδονή γέννημα των αρωματικών θυμιαμάτων που έκαιγαν σαν το λιβάνι στις εκκλησιές της ανθρώπινης εγκαρτέρησης, των λιπαντικών που διέγειραν την επιδερμίδα,.. και των κάθε λογής εξαρτημάτων που γινόταν το εμφαλτήριο ενός πρωτόγονου εκβιασμού της ψυχής ν' αποδεχτεί τα οιδήματα της σάρκας που τη φιλοξενούσε, ... κι' ακόμα ο πόνος του μικρού δερμάτινου μαστίγιου που χρησιμοποιούσε με τόση επιδεξιότητα η Έρρικα για να ταπεινώσει τις παλλακίδες της, εν είδει ενός ερωτικού δημίου που κατακρεουργούσε τις αντιστάσεις τους στο απόλυτο του μηδενισμού της όποιας αξιοπρέπειας'' (σ.43). Το υποβλητικό σκηνικό, τα τεχνικά όργανα του σεξ και οι ετερόκλητοι συμμετέχοντες (μαζί με τα ένστικτά τους, τα απωθημένα και τις διαστροφές τους), όλα συνέπρατταν εδώ σε μια ηδονή απρόσωπη, που κρινόταν από την ένταση και τη διάρκεια του οργασμού για κάποιο ακριβοπόθητο ''πεθαίνω''. Ο Χάρι απευθυνόμενος κάποια στιγμή στη Γκλόρια της λέει: ''Ετοίμασε το θηρίο σου καλή μου να σε κατασπαράξει. Απ' όλους τους θανάτους, ο θάνατος της ηδονής είναι που μας κρατάει ζωντανούς'' (35). Κι η Γκλόρια δεν άργησε ν' αποκριθεί και ''Σαν νέα Μήδεια όρμησε να κατασπαράξει το ίδιο της το παιδί που προεξείχε τώρα θριαμβευτικά απ΄το παντελόνι μου. Τι κι αν βροντοκοπούσε τριγύρω η θεία δίκη που επιβουλεύεται την ακολασία των ανθρώπων. Ο θεός της αμαρτίας πάντα πιο ισχυρός, θα δίνει χείρα βοηθείας σε κάθε ανόμημα της ψυχής μας'' (35).

Αυτό το μοτίβο ερωτικής συμπεριφοράς δεν συμβάδιζε, εξηγούσε ο Χάρι, με τον τρόπο που είχε μάθει να λειτουργεί ερωτικά. Το επεδίωξε, όμως. Από ερωτική περιέργεια ίσως, από πάθος να εκδικηθεί την εξουσία ή επειδή αισθανόταν ένα είδος υποχρέωσης να γνωρίσει τον κόσμο της αμαρτίας που γεννά η κοινωνία και στον οποίο τόσοι άνθρωποι θυσιάζουν το είναι και την αξιοπρέπειά τους για να ζήσουν τα παιδιά τους [Μάρσι, 'Ερρικα]. Σε κάθε περίπτωση η ακόλαστη αυτή εμπειρία αποδείχτηκε, όπως λέει ο Χάρι, ''μια σπουδή των άδυτων της ψυχής του ανθρώπου, που όσο πιο βαθιά καταδύεται κανείς, άλλο τόσο επιβεβαιώνει το ακατανόητό τους'' (42).

ΤΟ 2ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (50-90) έχει ως κέντρο αναφοράς το φιλανθρωπικό ίδρυμα που επόπτευε η Γκλόρια (ως γυναίκα του υπουργού). Ένα επίσημο δείπνο (γκαλά) σ' αυτό θα γίνει η ευκαιρία για σημαντικές συναντήσεις και γνωριμίες. Ο Χάρι θα συναντήσει τον ΤΖΈΪΜΣ, τον φίλο του συγγραφέα, που αργότερα προτάθηκε για Νόμπελ. Με τη μεσολάβηση του Χάρι, ο Τζέϊμς θα γνωρίσει στο δείπνο τη ΦΛΩΡΑ (58), την οποία θα ερωτευτεί και στη συνέχεια θα παντρευτεί.

Την εκτίμησή του για το ζευγάρι αυτό την εκφράζει ο Χάρι με την παραχώρηση στον Τζέιμς της θέσης του διευθύνοντος συμβούλου στο Ίδρυμα- θέση που προοριζόταν για τον ίδιο (47). Παρά την αλλαγή αυτή, η Γκλόρια θα παρακαλέσει τον Χάρι να βοηθήσει τον Τζέιμς να βρούν μια άκρη στα ζητήματα του ιδρύματος και τους εξουσιοδοτεί σχετικά ''εν λευκώ'' (79). Το ενδιαφέρον του Χάρι για την αναβάθμιση του ιδρύματος ξεκινά με τον έλεγχο της οικονομικής του διαχείρησης και επεκτείνεται στη λήψη μέτρων για τη βελτίωση της ζωής των τροφίμων, καθώς και στην ανακαίνιση της κτηριακής υποδομής. Την ανακαίνιση αυτή την αναθέτει στον Ζαν, ταλέντο στην αρχιτεκτονική, ο οποίος θα μετατρέψει εντός ολίγου το ίδρυμα ''σε παλάτι για αστέγους'' (88).

Η ενασχόληση με το Ίδρυμα απέδωσε καλούς καρπούς. Εδωσε στον Τζέϊμς μια ευκαιρία για αξιοπρεπή εργασία, η οποία του επέτρεψε να νοικιάσουν με τη Φλώρα καινούργιο σπίτι (76-7) αλλά και να μεγαλώσουν σωστά τον ΕΡΝΈΣΤΟ (124), τον οποίο υιοθέτησαν μικρό και μεγάλωσαν σωστά έτσι ώστε να ξεκινήσει μ' αυτόν μια νεότερη γενιά συγγραφέων. Το ίδρυμα επίσης πρόσφερε στον Χάρι μερική απασχόληση σε ρόλο συμβούλου, γεγονός που συνέβαλε στην ποιοτική αναβάθμιση της ζωής των τροφίμων. Σε σχετική μαρτυρία του ο Παρασκευάς, ένας από τους τρόφιμους του ιδρύματος, λέει: ''Το πρώτο που άλλαξε η παρουσία του κυρίου Τζέιμς, αγαπητέ Χάρι, είναι ότι τώρα νοιώθουμε περισσότερο άνθρωποι κι όχι σαν σκυλιά που τους πετάει κάποιος ένα ξεροκόμματο για να μην τον δαγκώσουν. Όχι ότι άλλαξε η συμπεριφορά των υπαλλήλων, όμως μπροστά του δεν μπορούν να συμπεριφέρονται όπως ήταν μαθημένοι'' (85).

Ωστόσο, παρά τα θετικά βήματα, ο Χάρι δε νοιώθει άνετα στο ''αλλότριο'' περιβάλλον της άρχουσας τάξης. Αν και τυγχάνει σ' αυτό αποδοχής τόσο για τις σεξουαλικές του επιδόσεις όσο και τις συγγραφικές του ικανότητες, δεν παύει ωστόσο να αισθάνεται αλλοτριωμένος τόσο στον ερωτικό τομέα, όπου η σχέση με τη γυναίκα του έχει καταστραφεί, όσο και στον συγγραφικό τομέα, όπου παραμένει αναγκασμένος να πουλάει ό,τι έγραφε στον Ησαία, που το ιδιοποιούνταν και το κυκλοφορούσε με τ΄ όνομά του. Οι συνθήκες αυτές δεν περιποιούσαν γι΄ αυτόν τιμή ούτε του παρείχαν την ψυχική ευφορία που ζητούσε. ''Τη ζωή μου σπαταλάω Τζούλια'', θα φωνάξει κάποια στιγμή (σ.63), δείχνοντας πως κάτι άλλο γυρεύει.

ΤΟ ΔΕΎΤΕΡΟ ΜΈΡΟΣ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ (σελίδες 92-275) αναφέρεται στην προσπάθεια διαμόρφωσης των συνθηκών για μια ζωή λίγο πολύ Αυθεντική, την οποία δημιουργεί ο Χάρι με τη δράση του προκειμένου να αισθανθεί ο εαυτός του. Αποτελείται από τέσσερα κεφάλαια (3, 4, 5, 6) με θεματικά κέντρα: την ΕΛΕΟΝΩΡΑ (που εκπροσωπεί τον πραγματικό έρωτα), τον ΑΛΕΞ (που εκπροσωπεί τη συνέχεια της ζωής) και τη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ (υπό διάφορες μορφές δραστηριότητας: της αρχιτεκτονικής-στεγαστικής, της εκδοτικής-εργασιακής, και της συγγραφικής και θεατρικής). Την μπαγκέτα στην ορχήστρα αυτή κρατά ο Χάρι ενώνοντας και κατευθύνοντας τις υφιστάμενες δυνατότητες στην τοπική ανάπτυξη και πρόοδο, με επικέντρωση του ενδιαφέροντος στην οικογένεια και στον κύκλο γνωστών και φίλων.

Το 3ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (93-135) αρχίζει με μια επαναστατική πράξη του Χάρι- αμέσως μόλις ολοκλήρωσε την εισαγωγή που έγραψε στο μυθιστόρημα του ΤΖΕΪΜΣ (93): να πάρει το αεροπλάνο και να επιστρέψει στην Ελλάδα (97). Η επιστροφή του στο νησί (Ζάκυνθο), θα σηματοδοτήσει και την επιστροφή στον παλιό δεσμό του με την Ελεονόρα, η οποία δεν θ' αργήσει να εγκυμονήσει τον ΑΛΕΞ (113). Σε ταξίδι που θα κάνουν με την Ελεονώρα στα πρώην λημέρια του Χάρι, τις μέρες που συνέβη και ο θάνατος του Τζόν (πρωθυπουργού και συζύγου της Γκλόρια), θα συναντήσουν ανέλπιστα τη ΦΛΩΡΑ (116, 125), τη γυναίκα του Τζέιμς, ο οποίος κάθεται ήσυχα σπίτι του και γράφει τα μυθιστορήματά του, ενώ ο ίδιος γράφει εξ ανάγκης και τα πουλάει στον Ησαία (121). Στο σπίτι της Φλώρας και του Τζέιμς, ο Χάρι και η Ελεονώρα θα γνωρίσουν τον μικρό ΕΡΝΕΣΤΟ, που μέλλει να είναι ο επιστήθιος φίλος του Άλεξ που αναμένουν να γεννηθεί. Η επίσκεψη αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον όταν ο Τζέιμς με τον Χάρι συζητούν για την επίδραση της συγγραφής και των ιδεών στον κόσμο (126-8). Ο Χάρι θα πάρει ξεκάθαρη θέση και θα πει: ''Καμμια ιδέα δεν άλλαξε ποτέ τον κόσμο ούτε πρόκειται να τον αλλάξει. Αυτό που ίσως θα τον άλλαζε θα ήταν ενας πραγματικός θεός, που όμως ούτε κι αυτός ποτέ θα υπάρξει'' (128). Ο ίδιος αισθάνεται, λέει, ''σαν αιχμάλωτος του πουθενά'' (122). Ωστόσο παραμένει ρεαλιστής και επιδέξιος διαπραγματευτής. Πηγαίνει και συναντά τον δικηγόρο που είχαν από κοινού με την Τζούλια για το συναινετικό τους διαζύγιο (109) και καταφέρνει να τακτοποιήσει το ζήτημα με τον πιο επωφελή γι' αυτόν τρόπο (132). Παραμένει επίσης σκληρός μαχητής στο διάλογο, μέχρι που θα οδηγήσει τη Τζούλια στην πλήρη ταπείνωση και παρ' ολίγο στο έγκλημα (132-3). Ο δικηγόρος θα του πει κάποια στιγμή: ''Πολλοί εκείνοι που χώρισαν και ξαναπαντρευτηκαν, Χάρι... Βλέπεις, η ζωή μας δεν έχει προσωπικό χαρακτήρα'' (σ.131). Τον ενδιέφεραν τον Χάρι τα στοχαστικά αυτά λόγια και η θεωρία περί ''απρόσωπης ζωής'' (131). Όμως ο χρόνος δεν του επέτρεπε να την ακούσει. Επέστρεφαν αύριο στην Ελλάδα.

ΤΟ 4ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (136-196) περιγράφει τη δημιουργική ζωή του ΧΑΡΙ και της ΕΛΕΟΝΏΡΑΣ στο νησί: στο αρχοντικό που έχτισαν, με σχέδια και δανεικά του Ζαν, μέσα και σ' ενα φυσικό περιβάλλον έμπλεο ομορφιάς, αλλά και έναν ερωτικό κόσμο που τον ολοκλήρωνε η χαρά της έλευσης του ΑΛΕΞ (113)- του νεότερου συγγραφέα της γενιάς του Ερνέστο (127, 124). Σ΄ αυτό το ξεχωριστό περιβάλλον μπορούσε η τέχνη του λόγου να βρεί τη θέση της δίπλα στη φιλοσοφία, την οποία εκπροσωπούσε ο Νικήτας, σύζυγος της Μπεθ (151) και πατέρας της μικρής Φρανζέσκας. Μπορούσε επίσης να υψωθεί ο επικοινωνιακός λόγος στο ύψος της καρδιάς και να γίνει πιο εύκολη η συζήτηση σχετικά με την υιοθεσία του Ερνέστο (153.167.173.181).

ΤΟ 5ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (197-245) έχει κέντρο του τον ΕΡΝΕΣΤΟ και τη ΧΙΛΝΤΑ. Ο Ερνέστο, μετά από επτά χρόνια μελέτης και συγγραφικής δουλειάς, μπορεί πλέον να παρουσιάσει στο κοινό το πρώτο του βιβλίο. Μέσα στο κοινό βρίσκεται κι η Χίλντα (237), που ήρθε για την παρουσίαση του βιβλίου του από την Ιρλανδία και χωρίς να το περιμένει έγινε η γυναίκα της ζωής του.

Ο Άλεξ δεν αποχωριζόταν αυτό το ζευγάρι. Όμως κι ο Χάρι είχε γι΄ αυτό ιδιαίτερο ενδιαφέρον έτσι που δεν άργησε να προτείνει στη Χίλντα να πάνε να δούνε το χτήμα που συνόρευε με το δικό τους μήπως ενδεχομένως μπορέσουν να χτίσουν εκεί με τον Ερνέστο το σπίτι τους. Για να υλοποιήσουν ένα τέτοιο σχέδιο, της εξήγησε ότι ο ίδιος θα τους βοηθούσε με όσα δανεικά μπορούσε, ενώ παράλληλα θα μπορούσαν να ζητήσουν τη βοήθεια των γονιών τους- του Τζέιμς και τη Φλώρα. Η άποψη της Χίντα υπήρξε αποφασιστική για την τύχη του σχεδίου και η σύμφωνη γνώμη της άναψε το πράσινο φως για την υλοποίησή του. Ο Ζαν, ο κατασκευαστής αρχιτέκτων, έθετε και πάλι τις δυνάμεις του σε κίνηση ''επί τω έργω'' (243).

ΤΟ 6ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (246-275), έχει κέντρο του τη διεθνή αναγνώριση του συγγραφικού έργου του ΤΖΈΪΜΣ και τις επιπτώσεις του, αλλά και τις πρώτες δυσκολίες που εμφανίζονται στην υγεία του Χάρι. Ο Τζέϊμς λαμβάνει πρόταση για το βραβείο Νόμπελ (250) και το ζήτημα ανοίγει τεράστια συζήτηση, φιλοσοφική και οικονομική, για το αν θα πρέπει το βραβείο να γίνει δεκτό. Αφού εξετάστηκαν διάφορα σενάρια, ο Τζέιμς θα πει: ''Δεν το χέζεις το βραβείο, Χάρι; Το βραβείο μας είναι τα παιδιά μας και ο αέρας που ανασαίνουμε'' (257). Δεν θα δεχτεί τελικά το βραβείο. Ωστόσο η άρνησή του αυτή, όπως το προείδε ο Χάρι, θα αποδειχτεί οικονομικά συμφερότερη καθώς συνέβαλε στην αύξηση των πωλήσεων των βιβλίων (266). Ο Χάρι δεν θα χάσει την ευκαιρία και θα χρησιμοποιήσει την επιχειρηματική του δυνότητα για να κλείσει πιο επωφελείς συμφωνίες με τον εκδότη τους (Λώρεν), πράγμα θα βελτίωνε τις απολαβές και τα οικονομικά και των δύο (264).

Αλλά για πολλούς ανθρώπους τα όνειρα δεν πραγματώνονται ποτέ. ''Όλα όσα δεν κάναμε μας σκοτώνουν'', θα πει ο Χάρι (250) μετά από ένα ελαφρύ εγκεφαλικό (255) Όμως το εγκεφαλικό δεν ήταν ένα απλό επεισόδιο αλλά προμήνυμα για σοβαρό καρδιακό πρόβλημα που μοναδική λύση του είχε τη μεταμόσχευση καρδιάς (264/274). Δεν επέτρεψε ο Χάρι την αλήθεια αυτή να τη μάθουν η Ελεονόρα και ο 'Αλεξ (274), παρότι η κατάστασή του επιβαρύνθηκε περισσότερο σαν έμαθε ότι χρωστούσε ακόμα στον Ζαν. Όμως τώρα τα οικονομικά του και το ενδιαφέρον του Τζέϊμς (273) αρκούσαν για ν' αντιμετωπίσει χωρίς δυσκολία το ζήτημα (273).

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΉΜΑΤΟΣ (σελίδες 276-387), επιχειρεί ένα βήμα πιο πέρα από το ''Αυθεντικό'', επιχειρεί να φτάσει το ''Αληθινό''. Το βήμα αυτό είναι αναγκαίο, γιατί μπορεί κανείς να είναι γνήσιος και αυθεντικός αλλά να βρίσκεται σε πλάνη. Η αλήθεια και η πλάνη καθώς και το νόημα της ύπαρξης απασχολούν επίμονα τον Σ. Ποταμίτη όχι από τη σκοπιά της όποιας θεωρητικής αφαίρεσης, αλλά της πραγματικής ζωής η οποία γίνεται οδηγός του. Ο τρόπος αυτός θέασης των πραγμάτων τον κάνει να έρθει σε σύγκρουση με πολλά καθιερωμένα δόγματα και αντιλήψεις. Δεν ψάχνει στα προβλήματα μια απάντηση θεωρητική αλλά πρακτική και πραγματική. Όλες του τις δυνατότητες και όλα του τα αισθήματα μάχεται να τα μετατρέψει σε πράξη· σε πράξη αλληλεγγύης και αγάπης για τους ανθρώπους που βρίσκονται κοντά του. Θέλει να μετατρέψει το Είναι του σε δύναμη ικανή να στηρίξει πρακτικά το αγαθό της Ζωής και την άνθιση της Τέχνης- τη μόνη δύναμη που μπορεί ν' αντισταθεί στο αναπόφευκτο του θανάτου.

ΤΟ 7ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (276-349) ξεκινά με αναφορά στις προσπάθειες του ΑΛΕΞ και της ΧΙΛΝΤΑ ν' ανεβάσουν το καινούργιο τους θεατρικό, του οποίου περίμεναν ανυπόμονα την πρεμέρα μαζί με την κυκλοφορία της νέας ποιητικής τους συλλογής (279).

Ο Χάρι, έχοντας ξεχρεώσει τον Ζαν, βρίσκεται για μακρύ διάστημα εν αναμονή μοσχεύματος. Ευρισκόμενος στην κατάσταση αυτή, χρησιμοποιεί το χρόνο του για να τακτοποιήσει τις εκκρεμείς του υποθέσεις (282) κι έπειτα μετατοπίζει το ενδιαφέρον του στη φιλοσοφία της τέχνης. Ένα από τα ζητήματα με τα οποία ασχολείται είναι να συγκρίνει τα πρόσωπα της πραγματικής ζωής με τους ήρωες των μυθιστορημάτων των μεγάλων συγγραφέων. Χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τα μυθιστορήματα του Βίκτωρα Ουγκώ και του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι ήρωες αυτών των συγγραφέων μοιάζουν συχνά πιο αληθινοί κι από τους ζωντανούς (290-1). Ο λόγος τέτοιων συγγραφέων, τονίζει, ξεχωρίζει από την αφαιρετική εξιστόρηση καταστάσεων και γεγονότων· δεν είναι απλή αναπαράσταση της πραγματικότητας, είναι ο ίδιος πραγματικότητα. Κατά συνέπεια: Αν υπάρχει κάτι αληθινό δεν ζει μόνο στον εφήμερο καθημερινό κόσμο, αλλά και στα πρόσωπα των ηρώων που δημιουργεί ο αληθινός συγγραφέας. Αληθινά αισθήματα, για παράδειγμα, γεννά στην Παναγία των Παρισίων η άδολη αγάπη του Κουασιμόδου, ο οποίος αγαπά ''δίχως το χάρισμα να μπορεί ν' αγαπηθεί όπως ο κάθε φυσιολογικός άνθρωπος;'' (285). Αληθινό γεγονός είναι ''η λακκούβα από το σώμα του εραστή της γυναίκας του που περιμένει στο κρεβάτι του τον Λεοπόλδο Μπλούμ''² (284). Αληθινό γεγονός είναι, επίσης, ο Ντοστογιέφσκι τη στιγμή που κάθεται ''πάνω σε μια πέτρα, ανάμεσα σ' ένα χιονισμένο τοπίο που κανείς δεν θα ήθελε να βρεθεί στην παγωνιά του''³ (289).

Στο κεφάλαιο αυτό μπορούν να γίνουν διακριτές οι έννοιες της αυθεντικότητας και της αλήθειας. Η αλήθεια διαφέρει από την αυθεντικότητα, τη γνησιότητα και τη διαφάνεια, αλλά και τα προϋποθέτει. Κάποιες φορές μάλιστα οι πιο πάνω έννοιες στην Τέχνη διαμορφώνουν και αποκαλύπτουν τη δική τους αλήθεια-την αισθητική. Για παράδειγμα, η χάρη της αθωότητας που πέμπει η μικρή Φρανζέσκα στο κυνηγητό της με το Χάρι, αλλά και η προσπάθειά της ν΄ανεβεί στην ανθισμένη λεμονιά δίχως να λερώσει το φουστάνι της (304), συγκροτούν ένα αυθεντικό λογοτεχνικό Φαίνεσθαι με υψηλό αισθητικό φορτίο και διαχρονική αξία. Η μικρή Φρανζέσκα γίνεται αλήθεια: δύναμη ζωής για τον Χάρι και μοιάζει με Παναγιά που του δίνει δύναμη να τα βγάλει πέρα. Κατά απροσδόκητο τρόπο στο σημείο αυτό ο συγγραφέας επιλέγει να συνδέσει τη ζωή του Χάρι με τη στάση της λοιδωρημένης και ταπεινωμένης Τζούλια- της πρώην γυναίκας του (301,316-321)-, η οποία συνοδεύει τον υπουργό υγείας στο νοσοκομείο και μεσολαβεί για την επίσπευση και άμεση πραγματοποίηση της μεταμόσχευσης. Μόνο όταν τα πράγματα έχουν φτάσει σ' αυτή τη φάση, ανακοινώνει ο Χάρι το ζήτημα της μεταμόσχευσης στη γυναίκα του. “Πρέπει να κάνω μεταμόσχευση καρδιάς Ελεονόρα'', της λέει (315).''Το χειρουργείο είναι έτοιμο κι ο γιατρός καθ΄οδόν για να μεταφέρει το μόσχευμα''316.

Έγινε η μεταμόχευση με επιτυχία. (321). Ο Χάρι, παράξενος όπως πάντα, ακόμα πριν βγει απ' την εντατική ταλαιπωρούσε το γιατρό του ζητώντας του τσιγάρο (322-3). Έμεινε σχεδόν ένα μήνα σε κανονικό θάλαμο (323) με τον κίνδυνο πάντα μην απορρίψει ο οργανισμός την καρδιά που του δωρίθηκε. Επέστρεψε τελικά σπίτι του και στο γράψιμο (324). Με καθυστέρηση έγινε η πρεμιέρα του έργου του Άλεξ και της Χίλντα προκειμένου να μπορέσει να παρευρεθεί σ' αυτή και η Ελεονώρα (324-5), η οποία άρχισε να του παραπονείται ότι δεν την καταλαβαίνει. Αλλά απ' την αμήχανη αυτή θέση τον έβγαλε η Φρανζέσκα που ερχόταν να τον δει (326).

Πέρασε και ο Ερνέστο μια μέρα που τον πήρε και πήγαν σε μια διάλεξη (330). Εκεί, στην παρέα του Άλεξ, ο Χάρι γνώρισε την ΕΛΕΝ: τη νεαρή ηθοποιό του θεάτρου. Το πρόσωπό της εντυπωσίασε τον Χάρι, όμως η οξεία παρατηρητικότητά του τον οδήγησε στην υποψία ότι η ωραία αυτή μορφή έκανε χρήση ναρκωτικών ουσιών. Φρόντισε να μάθει τί συμβαίνει και οι φόβοι του επιβεβαιώθηκαν. Το πρόβλημα της Ελέν είχε γίνει γι αυτόν στοίχημα ζωής. Με τη βοήθεια του Ζαν κατάφερε να βρει ίδρυμα για την αποτοξίνωσή της κι έπειτα τη βοήθησε να ορθοποδήσει βρίσκοντάς της δουλειά στο λογιστήριο των εκδόσεων του Λώρεν (349).

ΣΤΟ 8ο ΚΕΦΆΛΑΙΟ (350-387), τελευταίο του μυθιστορήματος, ο αγώνας του Χάρι για τη ζωή και την τέχνη συνεχίζεται, παρότι ο ορίζοντας γίνεται μέρα με τη μέρα πιο σκοτεινός (350). Προετοιμαζόμενος για το έσχατο ενδεχόμενο, ξεκινά και τακτοποιεί τα οικονομικά και εργασιακά θέματα της οικογένειάς του, υπολογίζοντας την Ελέν ως ισότιμο μέλος της οικογένειάς του (367). Χρησιμοποιώντας το επιχειρηματικό του δαιμόνιο πείθει τη Γκλόρια, που κατείχε τον εκδοτικό οίκο, να του πωλήσει το πλειοψηφικό πακέτο των μετοχών της (357), αφήνοντας ένα μικρό ποσοστό στον Λώρεν, τον οποίο όμως εξανάγκασε ν' αφήσει το διευθυντηλίκι και να πάρει τη θέση της Χίλντα (360). Ο εκδοτικός οίκος περιέρχεται έτσι στα χέρια του Χάρι και του Τζέιμς, οι οποίοι, μη θέλοντας ν' ασχοληθούν οι ίδιοι, ορίζουν ως εκπροσώπους τους, αντίστοιχα, τον Άλεξ με την Ελέν, και τον Ερνέστο με τη Χίλντα (358). Οι καλές συνθήκες ζωής που διαμορφώνονται για τους νέους αυτούς ανθρώπους δίνει στο Χάρι την ψυχική δύναμη που χρειάζεται για να προχωρήσει στο κύκνειο άσμα του: ένα θεατρικό σε τρεις πράξεις (380) με θέμα τη μάστιγα των ναρκωτικών που επιθυμεί ν' ανεβεί στη σκηνή με πρωταγωνίστρια την Ελέν (384).

Με το νου του σε μια τέτοια θεατρική παράσταση, ο Χάρι ακούει με ενδιαφέρον τη συζήτηση για το μοντέρνο (361) και την τέχνη (363), που γίνεται ανάμεσα στον Τζέιμς και τον 'Αλεξ και την Ελέν στη συνέχεια (367). Τον ενδιαφέρει η σκηνική λειτουργία της τέχνης και η ένταξη του θεατή στη διαδικασία, χωρίς όμως να βρίσκει απάντηση στα σχετικά προβλήματα (αναφορικά με το ρόλο του χορού που θ' αναλάμβαναν οι θεατές, το ρόλο του αφηγητή, τον ελεγχόμενο αυθορμητισμό κτλ). Κριτήριο αμετάθετο για ένα έργο τέχνης φαίνεται να παραμένει η διαχρονική του αξία, η ''αέναη επικαιρότητα'', όπως είπε κάποια στιγμή ο Τζέιμς (364). Για να του απαντήσει η Ελέν ότι: ''Αν μπορείς να εμβαθύνεις στην πραγματικότητα της εποχής σου, αυτή η εμβάθυνση συμπεριλαμβάνει αυτόματα και τον πριν και τον μέλλοντα χρόνο, την αέναη επικαιρότητα που είπες'' (364).

Κάποια στιγμή η σχέση της Ελέν με την οικογένεια φτάνει στο σημείο ν' αλλάξει, παρότι ο Χάρι θεωρεί την παρουσία της στην οικογένεια στοιχείο της ύπαρξής του. Η Ελέν βέβαια αρχίζει να αισθάνεται πως δεν θα πρέπει να κάνει άλλο κατάχρηση της φιλοξενίας τους και μια μέρα τους ανακοινώνει πως είναι καιρός να πάει στο δικό της σπίτι (373). Στενοχωρούνται όλοι και ιδιαίτερα ο Χάρι, λέγοντας πως είναι αδύνατο ''να σκεφτούμε την όποια πιθανότητα απουσίας της απ' τη ζωή μας'' (374). Πέρασαν λίγες ώρες και ο Χάρι αισθάνεται αδιαθεσία. Διακομίζεται στο νοσοκομείο (374) και δισωληνώνεται. Θα βγει απ' αυτό μετά από τρεις μήνες (376).

Κάτω υπό δυσμενέστερες πλέον συνθήκες, ο Χάρι θα προσπαθήσει να τελειώσει το θεατρικό του. Διό και απομονώνεται στο γραφείο του επί δυο μήνες, έχοντας επαφές μόνο με την Ελεονώρα, πιο σπάνια τον Αλεξ και το γιατρό του κάθε Κυριακή απόγευμα (378). Μόλις τελειώσει το γράψιμο θα καλέσει τη Χίλντα και θα της ενεχειρήσει τα χειρόγραφα (380) λέγοντάς της: ''Αυτή είναι η πραγματική μου διαθήκη..και θέλω ν' ανεβεί με πρωταγωνίστρια την Ελέν'' (380).

Άναψε τσιγάρο κι άνοιξε το παράθυρο να μπει λίγος φρέσκος αέρας. ''Φυσούσε απαλός νοτιάς και μόλις έφτανε το άρωμα απ' τους ανθούς των λεμονιών της Φραντζέσκα'' (380). Χάθηκε στις σκέψεις του: ... Η μικρή Φραντζέσκα, η άνοιξη, η Ελλάδα, η κρίση που την έδερνε, οι αυτοκτονίες των ανθρώπων της...πέρασαν από το νου του. Σκέφτηκε: ''Πόσο πικρό πρέπει να είναι να βρίσκει κανείς καταφύγιο μόνο στο θάνατο: μόνο στην ανυπαρξία ή την απώλεια της συνείδησής του'' (381). Κι' έπειτα: ''Πόσοι νέοι και παιδιά του φανατισμού δεν το έκαναν [δεν αυτοκτόνησαν] ζώνοντας τη μέση τους με δυναμίτες. Απώλεις σε όλα τα χρώματα, τα μήκη και τα πλάτη. Απώλειες νεκρές, πεταμένες στους αισχρούς λάκκους της ιστορίας, δηλητηριασμένες από ένα απέραντο τίποτα, απρόθυμες ακόμα και για τον ίδιο το θάνατο, καρτερώντας μια το ίδιο νεκρή ανάσταση με το ίδιο της το καρτέρι'' (381). Τί να σκεφτεις και για ποιόν και γιατί (382); Τόσα άχρηστα σ΄αγαπώ... τόσα λόγια. Λόγια.. λόγια... που τα παίρνει ο άνεμος...ένα ''αέναο πουθενά'' (382).

Έκλεισε το παράθυρο και γύρισε στην πολυθρόνα του γραφείου του για να σχεδιάσει πρόχειρα το σκηνικό που είχε φανταστεί για το ανέβασμα του έργου (382). Ένα έργο για την Ελέν, για την οποία και ντύθηκε επίσημα περιμένοντας νάρθει να του δώσει τη συγκατάθεσή της. Όμως η Ελέν δεν την έδωσε. Ήρθε, πλησίασε διστακτικά το γραφείο, κοίταξε απ΄το παράθυρο για αρκετή ώρα τον ουρανό πάνω από τις λεμονιές της Φραντζέσκα και ψιθύρισε. ''Δεν μπορώ να παίξω αυτό το ρόλο, Χάρι'' (385). ''Δεν μπορώ να υποδυθώ τον εαυτό μου'' (386). Και ο Χάρι, μετά από μια ευγενική φιλοφρόνηση, της είπε: ''Νόμιζα ότι θα σου άρεσε να μεταδώσεις τις εμπειρίες σου ανώνυμα, για ν' ακούσουν κάποιοι άνθρωποι ότι μπορεί να βγει κανείς νικητής όταν όλα δείχνουν ότι θα μείνει με τους χαμένους'' (386). Και συνέχισε: ''Πέρυσι θυμάμαι με συνάντησε η άνοιξη πολύ πριν ανθίσουν οι λεμονιές. Μου την έφερε το χαμόγελό σου, Ελέν''(386). ''Και οι δυο είμαστε κάποτε νεκροί, και βρήκαμε έναν πειστικό λόγο ν' αναστηθούμε...Βέβαια ''κι αυτοί που ανασταίνονται θα πεθάνουν κάποτε. Κανείς δεν ξέφυγε ποτέ απ΄το θάνατο..(386). Λοιπόν: ''Κράτα τουλάχιστο ένα αντίγραφο. Αντί να μου ανάβεις κανένα κεράκι όταν θα με θυμάσαι, να διαβάζεις τα λόγια μας μέχρι να πιστέψεις ότι αυτά ήταν η μόνη αλήθεια που μας κράτησε τότε στη ζωή, όχι για να νικήσουμε το θάνατο, αλλά να μη νικηθούμε από τις πλάνες μας'' (387).

Μετά από λίγες μέρες ο Χάρι έπεσε σε βαθύ κώμα απ΄το οποίο δε συνήλθε ποτέ.

Β.ΦΙΛΟΣΟΦΩΝΤΑΣ ΣΤΟΥΣ ΔΡΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΠΟΥΘΕΝΑ

1.ΤΟ ΑΓΕΝΝΗΤΟ ΚΑΙ ΤΟ ΓΕΝΝΗΜΈΝΟ

Με το μυθιστόρημα του Σπύρου Ποταμίτη Οι δρόμοι του πουθενά, μαζί με την απόλαυση της ομορφιάς ενός σπουδαίου λογοτεχνήματος, έχουμε τη δυνατότητα να φιλοσοφήσουμε πάνω σε θεμελιακά ερωτήματα που θέτει για τον άνθρωπο και τη ζωή στη σύγχρονη κοινωνία. Η κοινωνία αυτή, της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης και της νανοτεχνολογίας, έχει αφήσει πίσω της τη θεοκρατική κοσμοεικόνα και με πίστη στον εαυτό της δοξάζει το ανθρωποκεντρικό της κοσμοείδωλο. Η τελευταία λάμψη από το είδωλο αυτής της ιστορικής μετάβασης ίσως να έχει αφήσει το ίχνος της στη μνήμη των πιο μεγάλων από μας, καθώς διερχόμενη από την ψαλμωδία της μικρής εκκλησιάς στέκεται στην ιστορία των τελευταίων αιώνων: ανακάλυψη νέων κόσμων, τεχνικές εφευρεύσεις, μανιφακτούρα, χρηματιστήρια, τράπεζες, γαλλική επανάσταση, αμερικανική επανάσταση, βιομηχανική επανάσταση, Διαφωτισμός, ελληνική επανάσταση, επιστημονική επανάσταση (ηλεκτρομαγνητισμός, σχετικότητα, κβαντομηχανική), κοινωνικές επαναστάσεις, παγκόσμιοι πόλεμοι, κατάκτηση του διαστήματος, αυτοποίηση του ανθρώπου. Όπως τονίζει ο συγγραφέας: “Και οι θεοί κοινοί θνητοί αποδείχτηκαν...Πάνε πέντε αιώνες που κείτονται νεκροί και μέσα στους ναούς που δοξάζονται” (127). Ήδη ο Νίτσε από το 1882 είχε καταγράψει στη Χαρούμενη Επιστήμη⁴ το γεγονός πως ο ''θεός είναι νεκρός''.

Αλλά ποιός θεός είναι νεκρός; Είναι ον ο θεός; Αν υπάρχει πραγματικός θεός δε μπορεί να πεθαίνει ούτε να είναι υποχείριο του ανθρώπου. Φύση αυτοπάτωρ απάτωρ, τον ονόμασαν οι Ορφικοί. Αγέννητον εόν και ανώλεθρον, τον ονόμασε ο Παρμενίδης. Κάτι δηλ. που βρίσκεται πέραν του Φαίνεσθαι: της κοσμικής γέννεσης και του γίγνεσθαι (του χωροχρόνου), και εκτός της δυνατότητας της ανθρώπινης βούλησης να τον αλλοιώσει. Για την αρχαία παράδοση, και όχι μόνο την ελληνική, ο πραγματικός θεός είναι αγέννητος. Κάτι που κάνει τη δυνατότητα Είναι και Φαίνεσθαι να είναι ανώλεθρη (σταθερή, περιοδική ή μη).

Στο μυθιστόρημα του Ποταμίτη η σχέση Είναι και Φαίνεσθαι κάνει συχνά την παρουσία της σε όλη την έκταση του βιβλίου. Ο Χάρι, ο πρωταγωνιστής του έργου, για ν' αλλάξει τα πράγματα και να μεταβεί από μια αλλοτριωμένη ζωή (Μέρος 1) σε μια ζωή αυθεντική και αληθινή (Μέρη 2 και 3), έχει ανάγκη να διακρίνει το αληθινό από το φαινομενικό, το αμετάβλητο από το μεταβλητό, το αυθεντικό από το κίβδηλο. Και όπως είχε παρατηρήσει ο Αντόρνο στη Minima Moralia: ''Όποιος θέλει να γνωρίσει την αλήθεια για τη ζωή στην αμεσότητά της, πρέπει να διερευνήσει την αλλοτριωμένη της μορφή, τις αντικειμενικές δυνάμεις που καθορίζουν ως τα μύχιά της την ατομική ύπαρξη''⁵.

2.ΕΊΝΑΙ ΚΑΙ ΦΑΙΝΕΣΘΑΙ.

Αλήθεια και δόξα. Η σχέση Είναι και Φαίνεσθαι αφορά το ον στο σύνολό του: τη φύση, τη ζωή, την ιστορία, τη συλλογική και ατομική ύπαρξη. Στους κόλπους του φαίνεσθαι ανήκουν τόσο το αληθινό και το αυθεντικό όσο και το αμφίβολο, το πιθανό, και το ψευδές. Η πολυσημία αυτή του Φαίνεσθαι αποδίδεται από πλευράς αλήθειας με τη λέξη δόξα, με τη σημασία που έχει στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Η δόξα δεν είναι γεγονός κατ' ανάγκη κάλπικο, αρνητικό και απορριπτέο. Είναι γεγονός αναγκαίο. Καθαυτή είναι ό,τι είναι: γεγονός, το οποίο ενδέχεται να μαρτυρεί την αλήθεια, αλλά και το ψέμα. Γι' αυτό και γίνεται αντικείμενο έρευνας: υπόθεση εργασίας που τίθεται προς επιβεβαίωση ή απόρριψη μέσα από τον επιστημονικό ή φιλοσοφικό έλεγχο.

Το αισθητό και η τεχνοεπιστήμη. Το φαίνεσθαι είναι η όψη του πραγματικού την οποία αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις. Οι φυσικές μας αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή), όταν λειτουργούν από μόνες τους (σκέτες), περιορίζονται στην πρόσληψη ενός μικρού μόνο φάσματος του αισθητού. Αυτό το φάσμα καταφέραμε οι άνθρωποι να το μεγαλώσουμε και μάλιστα να το διευρύνουμε σε βαθμό απίστευτο, με τη χρήση τεχνικών μέσων ή συσκευών. Πράγματι, με την πρόοδο των τεχνοεπιστημών οι κλίμακες στους κόσμους του αισθητού διευρύνονται διαρκώς και προς τις δύο μεριές. Μπορούμε έτσι, πέρα από τον κόσμο που βλέπουμε δια γυμνού οφθαλμού, να φτάσουμε με τα κατάλληλα όργανα (λ.χ. με το μικροσκόποιο και το τηλεσκόπιο) να βλέπουμε στο βάθος του μικρόκοσμου και του μεγάκοσμου. Αναδείχνεται στο σημείο αυτό η τεράστια σημασία που αποκτά στην εποχή μας η ατομική θεωρία του Δημόκριτου, η οποία συνδέει αιτιακά το μέρος με το όλον και που αξιοποιούμενη φέρνει στην ίδια εικόνα μικρόκοσμο και μεγάκοσμο, αίτιο και αποτέλεσμα, δηλ.τη δυνατότητα να εξηγήσουμε το αισθητό με το αισθητό (όπως μας επιτρέπουν τουλάχιστον κάποιες από τις θεωρίες της σύγχρονης φυσικής). Ας σκεφτούμε ότι ανάμεσα σ' αυτούς τους δύο κόσμους (μικρόκοσμο και μεγάκοσμο) είναι όλη η ζωή μας, αν και δεν γνωρίζουμε ακόμη με ακρίβεια το πώς γίνεται η μετάβαση από τη μια κοσμική κλίμακα στην άλλη και ιδιαίτερα από την ανόργανη ύλη στη ζωή και από κει στη συνείδηση.

Παρουσία, Αιτίες, Dasein-ανάλυσης, Ουδείς εκών κακός. Το Φαίνεσθαι δηλώνει πάντα ένα Είναι που κάνει παρουσία. Δείχνει πάντα προς μια υποκείμενη αιτία. Αν δεν υπάρχει Φαίνεσθαι δεν ξέρουμε αν υπάρχει Είναι. Η παρουσία του Φαίνεσθαι μπορεί να είναι αληθινή: αποκαλυπτική της αιτίας της (του Είναι), αλλά μπορεί και να μην είναι. Μπορεί να μας ξεγελά σε σχέση με την αιτία της ανάλογα με τον τρόπο προσέγγισης ή ανάλογα με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδο, ή και με τα δύο. Αλλά η συζήτηση αυτή ανοίγει πανιά για άλλα θέματα που δεν μας απασχολούν εδώ.

Βλέποντας από μια τέτοια σκοπιά τα πράγματα, εύλογα αναδύεται το ερώτημα: Πόσες αιτίες άραγε να μένουν στο σκοτάδι και να μη μπορούν ν' αποκαλυφθούν από τις περιορισμένες συνεδρίες της ψυχανάλυσης και τις μεθόδους σπουδής του ασυνειδήτου; Πόσες αιτίες να διαφεύγουν ακόμα από την ''ιατρική Dasein-ανάλυση''⁶, τον κλάδο που αναπτύχθηκε από τη συνεργασία του ψυχίατρου Medart Boss με τον Χάϊντεγερ (που φιλοξενήθηκε σε ψυχιατρική κλινική για ένα διάστημα μετά το 1945), με σκοπό την απελευθέρωση της σύγχρονης ψυχιατρικής και ψυχοθεραπευτικής από το κράτος της φυσικοεπιστημονικής αντίληψης και μεθόδου; Αν αυτά τα ερωτήματα μεταφερθούν στο μυθιστόρημα Οι δρόμοι του πουθενά, μπορεί τότε ν' αναρωτηθεί κανείς: Πόσοι άραγε από τους ήρωες που περιγράφονται στις σελίδες του βιβλίου προσιδιάζουν σε κάποια ζωντανή ατομική ύπαρξη, και πόσες αιτίες για τις οποίες δε γίνεται λόγος να μένουν κρυμμένες πίσω από τις συμπεριφορές τους;

Η απόδοση δικαιοσύνης στα πρόσωπα ενός μυθιστορήματος, όπως και η απόδοση δικαιοσύνης στα μέλη μιας κοινότητας ανθρώπων, αξιώνει από τον συγγραφέα ή τον δικαστή την επιστράτευση της μέγιστης ευθυκρισίας του και των πιο αξιόπιστων αρχών. Καλείται ο συγγραφέας ή ο δικαστής στην περίπτωση αυτή να αρθεί στο σημείο να κατανοήσει σε βάθος τον άλλο άνθρωπο. Εννοώ, να δει ή να προσεγγίσει την ηθική βάση της ετερότητας που εκφράζει κάθε ανθρώπινο ον που βρίσκεται απέναντί του. Η ηθική αυτή αξίωση αν εφαρμοστεί συστηματικά απαιτεί την ορθολογική διερεύνηση του δικτύου των αιτίων μιας στάσης ή συμπεριφοράς, διαδικασία που πολύ πιθανόν τελικά να καταλήγει στο Πλατωνικό “ουδείς εκών κακός”. Μπορεί η θεώρηση αυτής της ρήσης ως αρχής να μοιάζει ουτοπία· όμως είναι μια δίκαιη ουτοπία, Μας ωθεί να εξετάσουμε την ανθρώπινη στάση και συμπεριφορά σε σχέση με όσα μπορούμε να προσδιορίσουμε επιστημονικά και ορθολογικά για τα αίτια που διαμόρφωσαν τη ζωή ενός εκάστου: κοινωνικά, οικονομικά, οικογενειακά, ψυχολογικά κ.ά. Δεν μπορούμε όμως εδώ να παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι, δεν ενεργούμε και δεν αντιδρούμε οι άνθρωποι παρά με όσα γνωρίζουμε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Απόλυτοι κριτές ποτέ δεν υπάρχουν. Πάντα διαμορφώνουμε και εκφράζουμε άποψη για τους άλλους, ενώ γνωρίζουμε μόνο μερικώς τους άλλους, ακόμα και τους πιό κοντινούς στην καρδιά μας.

3.ΛΟΓΟΣ.

'Εννοια. Ανεξάρτητα απ' το αν η αιτία του κόσμου είναι η Φύση ή ο θεός, φορέας της σχέσης Είναι και Φαίνεσθαι είναι ο Λ/λόγος. Διττή η έννοια του Λόγου: λόγος είναι η γλώσσα (γραπτή και προφορική)· Λόγος είναι επίσης η αρχή που διέπει τα πράγματα και τον κόσμο καθώς και τη σχέση Είναι και Φαίνεσθαι. Λόγος είναι η φωνή/η φανέρωση του όντος, η οποία εκφράζεται πολλαχώς ως ιστορία/ πολιτισμός: ως φιλοσοφία, επιστήμη, τεχνολογία, τέχνη, οικονομία, πολιτική, θεολογία κλπ.. Τίποτα απ΄όσα φαίνονται γύρω μας δεν είναι μόνο αυτό που φαίνεται.

Ο Λόγος της Φύσης είναι Ένας και μονοσήμαντος (έχει μία μόνο ερμηνεία), ο Λόγος της Ιστορίας είναι πολύμορφος, πολυδιάστατος και πολυσήμαντος. Κάθε άνθρωπος αν και μπορεί να βάζει τη δική του σήμανση στο δρόμο που τραβά, γνωρίζει ωστόσο ότι γι' αυτά τα εφήμερα όντα είναι κοινό το τέλος: το πουθενά. Δεν μοιάζει το ίδιο ο δρόμος της ανθρώπινης Ιστορίας, που τούτα τα όντα της φθοράς φαίνεται να την πηγαίνουν από τη γη προς τ' άστρα. Ωστόσο, δεν είμαστε σίγουροι ότι η Ιστορία μας, μαζί με τις δυνάμεις που βρίσκονται πίσω απ' αυτή (μαζί με τα αντικρουόμενα συμφέροντα και τις αντικρουόμενες γεωπολιτικές επιδιώξεις), συγκλίνει κάπου έτσι που να επιτρέπει να σχηματισθεί το είδωλο μιας θετικής ελπίδας για τον άνθρωπο.

Το νέφος της σύγχυσης. Αιτιοκρατία και παραλογία. Φιλόσοφοι και άνθρωποι της διανόησης θεωρούν γεγονός δεδομένο την πολυδιάσπαση του Λ/λόγου που σημειώνεται στη σύγχρονη κοινωνία και η οποία δημιουρεί όντως πολυπλοκότητα και χάος. Ωστόσο, ελάχιστοι είναι εκείνοι που βλέπουν κάτω από τη συνθετότητα και πολυπλοκότητα των πραγμάτων του κόσμου μας, τη συντελούμενη λειτουργική ενοποίηση του Λ/λόγου για την παραγωγή υπεραξίας και ισχύος. Η συνλειτουργία και η συνύπαρξη των δύο αυτών διαδικασιών στον πολιτισμό μας σκεπάζεται από το νέφος της σύγχυσης που παράγεται από τα γλωσσικά παίγνια και την παραλογία, όπως την οριοθέτησε ο Λυοτάρ στη Μεταμοντέρνα κατάσταση. Η σύγχρονη κοινωνία επιβεβαιώνει έτσι τη ρήση του Ηράκλειτου: “Του Λόγου δ' εόντος ξυνού, ζώουσιν οι πολλοί ως ιδίαν έχοντες φρόνησιν”. Οι πολλοί δηλαδή, όταν ο καθένας κοιτάζει το δέντρο το δικό του και χάνει το δάσος, μετατρέπονται σε υπηκόους που διατηρούν στην εξουσία τις ελίτ και το κοινωνικό αδιέξοδο και τον κονφορμιστή⁷ που περπατά δίπλα μας ή βρίσκεται εντός μας. ''Θέλει αρετήν και τόλμην η ελευθερία'', είχε πει ο Κάλβος. Αλλά η αδρανοποίηση αυτή των κοινωνικών δυνάμεων δεν μπορεί να υπερβληθεί αν η κοινωνία δεν δει ένα δημιουργικό όραμα ν' αναδύεται από τα σπλάχνα της κι αν δεν συνειδητοποιήσει την αιτία που της κλέβει τη ζωή και τα όνειρα και εμποδίζει την πραγμάτωσή τους. Η αιτία αυτή είναι γνωστή εδώ και 150 χρόνια. Την καταγράφει η μαρξική οικονομική θεωρία, αποκαλύπτοντας ότι στο βάθος κάθε κοινωνίας και πολιτισμού και ιδιαίτερα του σημερινού λειτουργεί η αιτιοκρατία του κέρδους- της παραγωγής της υπεραξίας. Έτσι, ενώ στην επιφάνεια της κοινωνίας η εικονική πραγματικότητα και το νέφος της παραλογίας σκιάζουν τις αιτίες των δεινών μας, στο οικονομικό της βάθος η παραγωγή της υπεραξίας με την υποστήριξη των πιο σύγχρονων τεχνολογικών και πληροφοριακών συστημάτων, φτάνει στο μέγιστο της απόδοσης. Έτσι φτάσαμε στη μεγιστοποίηση του χάσματος μεταξύ πτωχών και πλουσίων σε παγκόσμια κλίμακα. Η παραγωγή της υπεραξίας, δεν είναι άποψη, αλλά νόμος κίνησης της Ιστορίας, τον οποίο οφείλουν να γνωρίζουν και να λαμβάνουν υπόψη τους όλοι όσοι διαμορφώνουν την δημόσια κοινή γνώμη. Όμως η αλήθεια αυτή στις μέρες μας μόνο περιστασιακά φανερώνεται. Πολιτική, δημοσιογραφία και ιντελιγκέντσια την αποφεύγουν και την πολεμούν κρατώντας σε κατάσταση σύγχυσης και συσκότισης την κοινωνική συνείδηση. Όμως κάποιοι αγρυπνούν και μπορούν να δούν τους πολιτικούς να γίνονται οι ''νταβατζήδες που εκπορνεύουν τα όνειρά μας''. Μπορούν να δούν την αλήθεια να βιάζεται και να παραποιείται σε βαθμό που ο Χάρι θ' αναγκαστεί να πεί: “Ποτέ δεν κατάλαβα την ανοχή στη διαφορετικότητα, Τζέϊμς, ούτε τ΄αναφαίρετο δικαίωμα του καθενός να λέει ή να γράφει ότι του γουστάρει. Αυτή η σκλαβιά μιας προαιώνιας ελευθερίας είναι που μας οδηγεί τυφλούς στο θάνατο. Κι οι θεοί που λατρεύουμε, Τζέιμς, έχουν πληθύνει τόσο, που δεν είναι εύκολο ν΄αποφασίσεις σε ποιόν απ όλους πρέπει να παραδώσεις την ψυχή σου” (300).

Στην εκκλησία που πήγαινα παιδί γνώρισα τον Λ/λόγο ως Λόγο Ζωής κι ελπίδας κι όχι ως Λόγο Θανάτου. Όμως η Ιστορία όλους μας διαψεύδει. Η ζωή του ανθρώπου δεν έχει κατοχυρωθεί ακόμα ως το μέγιστο αγαθό: ως αδιαπραγμάτευτη και ακατάλυτη αξία. Ανά πάσα στιγμή ο άνθρωπος μπορεί να μετατραπεί από σκοπό σε μέσον. Η κουλτούρα της ειρήνης δεν έχει εμπεδωθεί στην ανθρωπότητα. Και κάθε στιγμή, για ν΄αποπλεύσουν τα καράβια και να φουσκώσουν τα πανιά για την Τροία, μια Ιφιγένεια πρέπει να είναι έτοιμη να θυσιαστεί στην Αυλίδα σαν το αρνί του Πάσχα. Κι έπειτα ν' ακολουθήσουν καθαγιασμένοι οι εκατέρωθεν σκοτωμοί.

Δεν ήταν γνώρισμα του αρχαίου κόσμου αυτή η συνθήκη γραφής της Ιστορίας. Και με το πέρασμα από τον αρχαίο κόσμο στον ελληνιστικό, και από τον ελληνιστικό στον ρωμαϊκό και από κεί στον βυζαντινό και μεσαιωνικό, τα πράγματα δεν άλλαξαν. Ούτε η μετάβαση από τον θεοκεντρισμό τηε μεσαιωνικής φιλοσοφίας στον ανθρωποκεντρισμό της νεότερης επιστημονικής εποχής άλλαξε την αντίληψη για την αξία της ατομικής ζωής. Ο ''θάνατος του Θεού'' και η μετάβαση στον ναρκισσιστικό ανθρωποκεντρισμό μπορεί να σημάδεψε μεν μια εποχή απελευθερώνοντας δημιουργικές δυνάμεις, αλλά συγρόνως επέφερε την πιο καταστροφική εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας με δυο ανηλεείς παγκόσμιους πολέμους, γενοκτονίες, ξεριζωμούς και ολοκαυτώματα. Βεβαίως πολλοί Λ/λόγοι ακούστηκαν εν συνεχεία επί των ερειπίων. Διακρίνω μεταξύ αυτών το βιβλίο του Max Horkheimer Η Έκλειψη του Λόγου⁸ (1947) καθώς και το βιβλίο του Martin Buber Η Έκλειψη του Θεού⁹ (1952), αλλά και μια μικρή σημείωση που έκανα πριν 40 χρόνια για να τονίσω πως: “η ιστορία του Λόγου δεν είναι άλλο από την ιστορία της βίας και του εγκλήματατος πάνω στα όντα”. Μπορώ έτσι να καταλάβω καλά τον Ποταμίτη όταν Στους δρόμους του πουθενά με το πρόσωπο του Χάρι καταγγέλλει ότι: “Όπου και να με οδηγούσε η φαντασία μου δε συναντούσα παρά άδικους θανάτους για το τίποτα. Δε χρειαζόταν ούτε ο έρωτας, ούτε το αίσθημα της αυτοθυσίας για να συντελεστεί αυτό το προαιώνιο έγκλημα που ομολογεί κατάπτυστη την ιστορία της ανθρωπότητας. Άπειροι νέοι και νέες χάθηκαν στα σφαγιαστήρια των θυσιών, για ένα παρανοϊκό τελετουργικό λατρείας, όπως και τ' άπειρα τα θύματα των παρανοϊκών πολέμων, που δεν έμειναν μόνο μύθοι, αλλά βάλτωσαν με το αίμα τους τη γη ολόκληρη”(301).

Θα ήταν προσβολή της ανθρώπινης υπόστασης να πω ότι μπορώ να προσεγγίσω με γλωσσικά παίγνια αυτό το έγκλημα. Αλλά και οι εναλλακτικοί δρόμοι μοιάζουν αδιέξοδοι. Η φθορά που έχει υποστεί η εναλλακτική του κομμουνισμού από τη σοβιετική εφαρμογή της (1917-1989) έχει κάνει το Σύστημα πιο απαιτητικό σε συμμόρφωση και υποταγή, ενώ έχει ήδη βάλει την τεχνητή νοημοσύνη στην υπηρεσία της μέγιστης παραγωγής υπεραξίας και της υπερσυσσώρευσης. Το Σύστημα έχει αναπτύξει και διαθέτει πλέον το λογισμικό που του επιτρέπει να διαχειρίζεται διαφορετικά εθνικά και κοινωνικο-οικονομικά υποσυστήματα, αλλά και να παράγει και να ελέγχει αντιθέσεις. Δεξί του χέρι στην υλοποίηση αυτής της δυνατότητας είναι σήμερα η παγκόσμια λειτουργική διασύνδεση τραπεζών, χρηματιστηρίων, παραγωγικών υποσυστημάτων και εθνικών οικονομιών σε απευθείας σύνδεση (on line). Βρισκόμαστε έτσι όλοι μπλεγμένοι σε έναν αφανή πόλεμο, χωρίς να διαθέτουμε πλέον Λ/λόγο να μας το δείξει, να δούμε τις αιτίες των δεινών μας. Ούτε τον άνθρωπο μπορούμε πλέον να διακρίνουμε, που έγινε ένας ανθρωπομορφισμός στα μάτια μας.

4.ΟΙ ΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΠΟΥΘΕΝΑ: Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

Οι δρόμοι του πουθενά του Ποταμίτη δεν είναι παρά δρόμοι αναζήτησης του Όντος στη μεταμοντέρνα εποχή που ζούμε. Το Ον λέγεται πολλαχώς, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Οι δρόμοι του Όντος είναι πολλοί, και μπορουν να πηγαίνουν πέρα και από το ίδιο το Ον: στο πουθενά. Ο Χάρι σημειώνει: ''Ομως οι δρόμοι του πουθενά είναι τόσο απειράριθμοι, που νομίζεις ότι αυτή η καθημερινή κίνηση στους δρόμους έχει σοβαρούς λόγους να επιτελείται. Άνθρωποι που πηγαινοέρχονται αδιάκοπα από τίποτα σε τίποτα κι από κάτι σε κάτι, που συνήθισαν να το λένε καθημερινότητα. Κι είχα ζήσει μια ολόκληρη ζωή, χωρίς να έχω βρει το δικό μου δρόμο για το πουθενά'' (302).

Τι σημαίνει αυτό το πουθενά; Κάτι που δε συνδέεται θαρρώ με χώρο και χρόνο ούτε με ον τι. Μια καθαρότητα άμεση ενδεχομένως, που βρίσκεται έξω από οποιοδήποτε χωρόχρονο και αγγίζει την ίδια τη στιγμή εδώ και τώρα, φωτίζοντας αδιαμεσολάβητα την ύπαρξη με το φως του αιωνίου. Πουθενά σημαίνει το μη απεικονίσιμο, και Οι δρόμοι του πουθενά είναι οι δρόμοι της μέριμνας αλλά και της αναζήτησης της ίδιας της ψυχής. Όμως η αναζήτηση αυτή απαιτεί την προσωπική περισυλλογή (ανάλογη εκείνης του φιλοσόφου, του ποιητή αναχωρητή ή του μοναχού), την οποία ο Χάρι δεν διαθέτει, καθώς τα πρόσωπα γύρω του έχουν ανάγκη της προσοχής του και μάλιστα κάποτε της προσαρμογής του. 'Οπως λέει: “Ήμουν σίγουρος πως την ίδια στιγμή που δεν έβρισκα δρόμο να το προσεγγίσω [το πουθενά], η Ελεονόρα σκεφτόταν ότι τελευταία την παραμελούσα αφόρητα κι ο Άλεξ, αν θα φορούσα γραβάτα ή όχι στην πρεμιέρα του έργου'' (302). Όλοι ζητούν μερίδιο συμμετοχής σε τούτο δω το τώρα. Και το πώς διαθέτει κανείς το χρόνο του, όταν μάλιστα στενεύουν τα όριά του, γίνεται γεγονός αποκαλυπτικό του νοήματος και του κόσμου που υπερέχει.

Στο μυθιστόρημα, για την αποκάλυψη αυτού του κόσμου, κάθε βήμα προς την προσέγγιση του όντος γίνεται βήμα κατανόησης του ανθρώπου που βρίσκεται κοντά σου. Τη σκέψη αυτή την είχε διατυπώσει ήδη τη δεκετία του '50 ο Μάρτιν Μπουμπέρ (Martin Buber), που δίδασκε ότι ο άνθρωπος μπορεί να πραγματοποιήσει άμεση επαφή με τον Θεό διαμέσου της άμεσης επαφής με τον συνάνθρωπό του¹⁰. Δεν ξέρω αν ο Buber είχε ή όχι επιρροή στον Ποταμίτη, όμως βρίσκω ότι οι σκέψεις και των δυο συγκλίνουν σ' αυτό το σημείο. Μας το επιβεβαιώνει σχετική στοιχομυθία του Χάρι με την Ελεονόρα, η οποία ερωτά: “Τελικά κατέληξες στο συμπέρασμα ότι υπάρχει θεός, Χάρι”; Και ο Χάρι απτόητος απαντά: “Και βέβαια υπάρχει, Ελεονόρα. Μόνο που δεν έχει ανάγκη από γονυκλισίες και μετάνοιες. Ούτε τον αντικρύζει κανείς κοιτώντας ψηλά, αλλά δίπλα του. Εσύ είσαι ο θεός μας Ελεονόρα, κι ας νομίζεις ότι δεν ανάβουμε τη λαμπάδα της ψυχής μας για χάρη σου. Το ότι δεν είσαι πια νυχτερίδα, αλλά μητέρα είναι η μεγαλύτερη απόδειξη” (313).

Ο εξανθρωπισμός του θεού από τον θεούμενο άνθρωπο επιτρέπει το δοξασμό του έρωτα και της φύσης. Διαβάζουμε σχετικά: “Κι όμως είχαμε τόσα πράγματα ν' αγγίξουμε: Το ωραίο στήθος μιας γυναίκας που ποτέ δε σε διαψεύδει.. Τούτο το χνούδι του χαμόγελου των παιδιών, που μπαίνει μες στην ψυχή σου και μαλακώνει το σκληρό μέταλλο του πόνου, Τ' αγνάντι μιας μέρας σταματημένης έξω απ΄το παραθύρι (287), Να λάμψουν τα πρόσωπα π΄αγάπησες μέσα σ΄ένα τοπίο καταδικό σου, που φτιάχτηκε μόνο για την αγκαλιά σου (287-8)”. Η θέση αυτή γίνεται ακόμα σαφέστερη και επιβεβαιώνεται και σε άλλο σημείο του μυθιστορήματος όταν η σκέψη κινείται από το φαίνεσθαι στο είναι. Τα λόγια του Χάρι είναι αποκαλυπτικά: “Τι να σκεφτείς και για ποιόν και γιατί; Ούτε στους γλάρους πια πίστευα, ανάθεμα κι αν θυμόμουν καν για ποιό λόγο είχα σκεφτεί τόσα και τόσα για τα φτερά τους, ούτε στους ανθρώπους, ανάθεμά τους κι αυτούς και τα καλά τους. Πίστευα πια μόνο στο θεό. Οχι αυτού του φανατισμού, των διωγμών, των θυσιών, των μύριων δογμάτων και των προσευχών που μύριζαν λιβάνι ή κόπρανα ιερών αγελάδων ή θυμιάματα κάθε λογής κι όπου γης. Το θεό που είχε κι αυτός για θεό του το όνειρο ενός καλύτερου κόσμου, που θα επέτρεπε σ' όλους να φτάνουν στην ώρα τους και μ' αξιοπρέπεια στο θάνατό τους” (382).

5.ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ

Σώσε το εικονίσιμο. Πραγμοποίηση και Ζωή. Η σχέση Είναι και Φαίνεσθαι δεν απασχολεί μόνο τη Φιλοσοφία και την Επιστήμη, αλλά και την Τέχνη, τη δραστηριότητα της δημιουργίας/ ποίησης. Μέσα στη συνθήκη της Έκλειψης του Λόγου, για την οποία μίλησαν οι Horkheimer/ Adorno, είναι πλάνη να δεχτούμε ότι η Μεταμονέρνα κατάσταση¹¹ που περιγράφει ο Λυοτάρ καταφέρνει να διασώσει το μη απεικονίσιμο -τις υπόλοιπες ικανότητες του ανθρώπου/ το ''άλλο'' του Λόγου- από τον θρίαμβο και την επέλαση του Λόγου. Να διασώσει λ.χ. στις σελίδες ενός λογοτεχνικού έργου το πράγμα ως γεγονότητα (Faktizitat), από το πράγμα ως διανοητικό κατασκεύασμα¹². Τα ίχνη μιας τέτοιας διάσωσης φαίνεται να αναζητά ο Ποταμίτης στους μεγάλους συγγραφείς, όπως ο Ουγκώ (301)¹³ και ο Ντοστογέφσκι, χωρίς να μπορεί ίσως να τα βρει. Οι υπαρξιακές του αξιώσεις μεγαλώνουν διαρκώς, απέναντι σ' έναν κόσμο όπου ''οι πολυάριθμες συγγένειες ανάμεσα στα όντα καταργούνται” και η σχέση μεταξύ σκεπτόμενου πράγματος (res cogitans) και αισθητού πράγματος (res extensa) γίνεται μονοδιάστατη, με τα ετερογενή στοιχεία ν' αφανίζονται. Δεν είναι αυτό για τον Χάρι μια σκέψη θεωρητική. Είναι αναγκασμένος για να κάνει την εγχείρηση καρδιάς να περάσει από τη φάση της πραγμοποίησης: να γίνει για κάποιο χρονικό διάστημα από ατομική ανθρώπινη ύπαρξη, οντότητα. Διηγείται λοιπόν ο Χάρι: “Ενοιωσα σαν τη μηχανή του παλιού μου φοξ βάγεν που μ' είχε αφήσει κάποτε κατάδρομα, χάνοντας την ικανότητα της λειτουργίας για την οποία είχε κατασκευαστεί.Λυπήθηκα που αυτό το περιστατικό μόνο οργή μου είχε δημιουργήσει, για τις συνέπειες που έπρεπε να επωμιστώ γι' αυτή της την ανικανότητα. Όμως κατέληξε σε μια μάντρα από παλιοσίδερα, χωρίς να βρεθεί καν ένα δάκρυ να την αποχαιρετήσει, για τα τόσα χιλιόμετρα που είχε διανύσει, χωρίς η ίδια να έχει κανένα λόγο να πάει πουθενά” (302).

Ωστόσο, ανάγκη να κατανοήσουμε, ότι η πραγμοποίησή του ακριβώς αυτή υπήρξε και η αντικειμενική συνθήκη της σωτηρίας του. Μέσα από αυτή ακριβώς θα αξιοποιηθούν το μόσχευμα-η μεγαλοσύνη της ψυχής του δότη, το ενδιαφέρον συγγενών και φίλων και τέλος ο νους και τα επιδέξια χέρια των γιατρών οι οποίοι θα ενεργήσουν τα δέοντα για να λειτουργήσει επιτυχώς ως δέκτης. Ένας κύκλος ολόκληρος, δηλαδή, από ανομοιογενή στοιχεία και ποιότητες θα ενεργοποιηθούν, θα συμπράξουν και θα συνεργαστούν αρμονικά προκειμένου να συντελεστεί με επιτυχία η πράξη της μεταμόσχευσης: να αξιοποιηθεί η πράξη της δωρεάς και να υπηρετηθεί η αξία της ζωής.

Την ουσία αυτού του γεγονότος δεν μπορεί να τη διαχειρισθεί μήτε η υφιστάμενη κριτική του Λόγου μήτε η παραλογία της Μεταμοντέρνας κατάστασης. Το σημαντικό-ιστορικής σημασίας- αυτό γεγονός (ως ιατρικό επίτευγμα αλλά και ως ηθικό ανθρωπολογικό άλμα) δείχνει την ανάγκη για έναν άλλο Λ/λόγο, ο οποίος ως εύλογη αρχή έχει το ότι, μόνο αν σώσουμε το εικονίσιμο (τη ζωή) αποκτά νόημα να σώσουμε το μη απεικονίσιμο. Διαφορετικά, είναι σα να κάνουμε μια τρύπα στο νερό.

Είναι και Φαίνεσθαι στην θεατρική τέχνη. Η σωτηρία του Χάρι καθώς και η σωτηρία της Ελέν, παρέχουν πλέον τον θεματικό πυρήνα για να γράψει ο Χάρι το τελευταίο του θεατρικό, προσδοκώντας να έχει σ' αυτό πρωταγωνίστρια την Ελέν. Ωστόσο η Ελεν, παρά την επιχειρηματολογία του Χάρι, δε θέλει να ''παίξει'' όσα έζησε. Το κείμενο που έγραψε ο Χάρι της αρκεί και δεν θάθελε την εσωτερική και ψυχική πλήρωση που βρίσκει σ' αυτό να την διαταράξει με κανέναν τρόπο- με μια σειρά θεατρικών παραστάσεων.

Ο Χάρι λυπάται για την απόφαση της Ελέν να μην παίξει το έργο που γράφτηκε γι' αυτήν, όμως κατανοεί τη στάση της και μεγαλόθυμα της λέει: “Κράτα τουλάχιστον ένα αντίγραφο. Αντί να μου ανάβεις κανένα κεράκι όταν θα με θυμάσαι, να διαβάζεις τα λόγια μας μέχρι να πιστέψεις ότι αυτά ήταν η μόνη αλήθεια που μας κράτησε στη ζωή, όχι για να νικήσουμε το θάνατο, αλλά για να μη νικηθούμε από τις πλάνες μας” (387).

Με τα λόγια αυτά ο Ποταμίτης διακρίνει τον άνθρωπο μεταξύ των όντων. Ο άνθρωπος είναι το μόνο ον που νοιάζεται για την αλήθεια, γιατί σ' αυτή στηρίζεται η υπαρξιακή (οντολογική) αυθεντικότητα και αξιοπρέπειά του σε διάκριση από την φαινομενολογική (θεατρική). Σ' αυτή θεμελιώνεται η σχέση Είναι και Φαίνεσθαι, η αλήθεια του Χάρι και της Ελέν, ανεξάρτητα απ΄το γεγονός ότι ο Χάρι μάχεται για το Φαίνεσθαι: την θεατρική παράσταση, ενώ η Ελέν για την αλήθεια του Είναι (όπως ο Παρμενίδης).

ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Την ώρα λοιπόν που η σημερινή φιλοσοφία ψάχνει να βρει το δρόμο της, το μυθιστόρημα του Ποταμίτη Οι Δρόμοι του Πουθενά, μαζί με τη αισθητική απόλαυση που μας προσφέρει ως έντεχνος γραπτός λόγος, μας προσφέρει την ευκαιρία ν' ανοιχούμε σε αναζήτηση του σύγχρονου Λόγου και αντικειμένου του φιλοσοφείν. Μας ανοίγει δρόμο για μια συνάντηση με τον άνθρωπο δίπλα μας, γεγονός που μπορεί να καταστεί συνάντηση με έναν εξανθρωπισμένο θεό. Μας ωθεί στην ανάπτυξη πρακτικού ενδιαφέροντος για ό,τι στηρίζει και προάγει τη ζωή των ανθρώπων που αγαπάμε κι εκτιμούμε. Μας δείχνει την αλλοτρίωση και τη σχετικότητα της ηθικής σε μια κοινωνία ανισοτήτων, όπου η τιμή των προσώπων βιάζεται και ποδοπατείται ή σκαμπανευάζει όπως η τιμή των χρηματιστηρίων. Μας βοηθά στην κατανόηση του άλλου με τη συνειδητοποίηση της σημασίας που έχουν οι τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας στην υστερότερη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Μας δείχνει πως μπορούμε να υπερβούμε δημιουργικά το αλλότριο και να πορευτούμε προς κάτι αυθεντικό και αληθινό.

Κώστας Τσιαντής

Σημειώσεις

1.Κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στο αυθεντικό και το αληθινό, επειδή μπορεί να είναι κανείς αυθεντικός, αλλά να μην είναι σωστός. Το σωστός, έχει σχέση με τους άλλους, με το ωραίο, το δίκαιο και το αληθινό, και είναι δείκτης της αποδιδόμενης στην ετερότητα αξίας.

2.Τζοϊς Τζεϊμς: Οδυσσέας (Joyce James: Ulysses), Μτφρ. Σωκράτης Καψάσκης, Εκδ. Κέδρος, 2008. https://www.politeianet.gr/books/9789600403886-joyce-james-kedros-odusseas-200380 Εφ. Καθημερινή: https://www.kathimerini.gr/culture/theater/973613/odysseas-exairetiko-to-vlasfimo-epos-toy-tzois-alla-choris-leopoldo/

3.Φιοντόρ Ντοστογέφσκι: Ο ηλίθιος, (1868), https://www.ebooks4greeks.gr/%CE%BF-%CE%B7%CE%BB%CE%B9%CE%B8%CE%B9%CE%BF%CF%83 , Στην Αγγλική: https://www.openrightslibrary.com/the-idiot-ebook-audiobook/ Στην Ελληνική: http://dim-agnant.kar.sch.gr/autosch/joomla15/images/bibliothiki/biblia/kseni_logotexnia/pezografia/O_Hli8ios.pdf

4.Νίτσε Φρίντριχ Η ΧΑΡΟΥΜΕΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ (Μετφ.Σαρίκας Ζήσης), Εκδ. Πανοπτικόν, Αθήνα 2010, https://www.politeianet.gr/books/9789609470056-nietzsche-friedrich-panoptikon-i-charoumeni-epistimi-169815

5.Αdorno W. Theodor : Minima Moralia- Στοχασμοί μέσα από τη φθαρμένη ζωή.

https://www.politeianet.gr/books/9789602210260-adorno-w-theodor-alexandreia-minima-moralia-88361

6.Martin Heidegger, ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΓΙΑ ΨΥΧΙΑΤΡΟΥΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΥΤΕΣ, ΤΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ ΤΟΥ ΤΣΟΛΛΙΚΟΝ (Προλεγόμενα, μετάφραση, σχόλια, επίμετρο: Δ. ΥΦΑΝΤΗΣ), Μέρη Α' και Β', Αθήνα Εκδόσεις ΡΟΕΣ, 2015 και 2016 αντίστοιχα. https://www.politeianet.gr/books/9789602834398-heidegger-martin-roes-seminaria-gia-psuchiatrous-kai-psuchotherapeutes-249800

7.Αλμπέρτο Μοράβια. Ο κομφορμιστής Μτφ. Φωτεινή Ζερβού, Εκδ. Πατάκης,http://alexis-chryssanthie.blogspot.com/2008/11/blog-post_11.html

8.Max Horkheimer Η Έκλειψη του Λόγου (1947) https://www.politeianet.gr/index.php?option=com_virtuemart&Itemid=89&keyword=%CE%B5%CE%BA%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%88%CE%B7+%CF%84%CE%BF%CF%85+%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%BF%CF%85&limitstart=0

9.Martin Buber Η Έκλειψη του Θεού (1952). Σύμφωνα με τον Μπούμπερ ο άνθρωπος μπορεί να πραγματοποιήσει άμεση επαφή με τον Θεό διαμέσου της άμεσης επαφής με τον συνάνθρωπό του. Δες επίσης. Χαράλαμπος Αποστολόπουλος: Ο MARTIN BUBER ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ https://www.politeianet.gr/books/apostolopoulos-charalampos-gutenberg-o-martin-buber-kai-to-problima-tou-anthropou-120649

10.Μάρτιν Μπούμπερ (1878 –1965) : ήταν Αυστριακός φιλόσοφος και σιωνιστής, εβραϊκής καταγωγής https://www.timesnews.gr/%CE%BC%CE%AC%CF%81%CF%84%CE%B9%CE%BD-%CE%BC%CF%80%CE%BF%CF%8D%CE%BC%CF%80%CE%B5%CF%81-%CE%AE%CF%84%CE%B1%CE%BD-%CE%B1%CF%85%CF%83%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BA%CF%8C%CF%82-%CF%86%CE%B9%CE%BB%CF%8C/

11.Ζαν-Φρανσουά Λυοτάρ (Jean-Francois Lyotard), Η μεταμοντέρνα κατάσταση (La condition postmoderne), 2η έκδ., Προλεγόμενα Θ. Γεωργίου, Μετάφραση Κ. Παπαγιώργης, 2η έκδοση, Εκδόσεις ΓΝΩΣΗ, Αθήνα 1993 (Les Editions de Minuit 1979). σ17,155.

12.Θ. Γεωργίου, ό.π.15

13.Στην Εσμεράλδα που οδηγήθηκε στον απαγχονισμό για να μην χαρει το κορμί της η αγκαλιά του Φρολό, ή στην παράνοια του Κουασιμόδου που έσκαψε τον τάφο της με τα νύχια του, για να βρει τη γαλήνη της ψυχής του στη νεκρή αγκαλιά της, σ301.