Συνέντευξη: Νικήτας Σινιόσογλου “Στη σκοτεινή πλευρά του σύγχρονου στοχασμού”

Ο Νικήτας Σινιόσογλου γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια Αθηνών, Μονάχου και Κέμπριτζ (PhD).  Είναι εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Τομέας Νεοελληνικών Ερευνών) και έχει διδάξει σε ελληνικά και βρετανικά πανεπιστήμια.Έχει εκδώσει τα βιβλία: “Plato and Theodoret: The Christian Appropriation of Platonic Philosophy and the Hellenic Intellectual Resistance” (Cambridge University Press 2008), “Radical Platonism in Byzantium: Illumination and Utopia in Gemistos Plethon” (Cambridge University Press 2011), “Αλλόκοτος Ελληνισμός. Δοκίμιο για την οριακή εμπειρία των ιδεών” (Κίχλη 2016, Βραβείο Δοκιμίου του περιοδικού Ο Αναγνώστης 2017), “Μαύρες Διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής” (Κίχλη 2018). 

Γράφει για την αστική περιπλάνηση και για τα όρια δοκιμιακού και λογοτεχνικού λόγου. Λίγο πριν την κυκλοφορία του νέου του βιβλίου από τις εκδόσεις Κίχλη  “Λεωφόρος ΝΑΤΟ. Δοκιμή περιπλάνησης” που επικοινωνεί με το τρίτο μέρος των Μαύρων Διαθηκών (Κίχλη 2018), μιλήσαμε για τα όρια της ημερολογιακής γραφής όπως αυτή καταγράφεται στα Μαύρα Τετράδια του Μάρτιν Χάιντεγκερ και στο Glossarium του Καρλ Σμιτ, δύο από τα πιο σκοτεινά ημερολόγια στην Ιστορία της Φιλοσοφίας.

1 «Είναι γραφή ύπουλη και περήφανη, μαεστρική και πρωτεϊκή». Πότε αισθανθήκατε ότι αυτή η γραφή, η ασκούσα τόση επιρροή, έπρεπε να διοχετευτεί σε μια νέα φόρμα, αυτής της δοκιμιακής μορφής, υπό τον τίτλο Μαύρες Διαθήκες;

Οι Μαύρες Διαθήκες αποτελούν μια εξερεύνηση της σκοτεινής πλευράς του σύγχρονου στοχασμού. Την αφορμή έδωσαν τα ημερολόγια του Μάρτιν Χάιντεγκερ και του Καρλ Σμιτ. Γι’ αυτούς η παρακμή της Δύσης είναι τέτοια, ώστε ο Χίτλερ έγινε ο φορέας μιας κάποιας λύτρωσης ή τέλος πάντων της «δημιουργικής καταστροφής» που απαιτείται για την αποκατάσταση μιας αυθεντικής –τάχα– σχέσης με το έδαφος και την κοινότητα. Ακόμη και μετά την ήττα της Γερμανίας, οι ημερολογιογράφοι Χάιντεγκερ και Σμιτ προφητεύουν πως  ο κόσμος που αναδύεται θα αποδειχθεί χειρότερος από εκείνον των ναζί – κι εννοούν τον κόσμο της τεχνολογίας και του καπιταλισμού όπου ζούμε τώρα, τον κόσμο του διαβρωμένου κοινοβουλευτισμού και της ευτελούς δημοσιογραφίας, έναν κόσμο εν πολλοίς εικονικό, όπου η σχέση με τον χώρο εξαϋλώνεται κι ο χρόνος επιταχύνεται. Στα ημερολόγια αυτά καταγράφονται οριακές στιγμές του στοχασμού και του συναισθήματος. Μιλώ για «όριο», πρώτον, επειδή τα στοχαστικά ημερολόγιά τους είναι κείμενα υβριδικά στο μεταίχμιο διαφορετικών ειδών και ακατάτακτα (ενσωματώνουν δηλαδή στοιχεία από τη φιλοσοφία, τη λογοτεχνία, την τέχνη του αφορισμού) και, δεύτερον, επειδή οι ιδέες και το συναισθηματικό τους φορτίο είναι πολύ έντονα, σχεδόν αβάσταχτα: μνησικακία, μένος, αποστροφή κινούν μια γραφή εντελώς προσωπική και μια καταβύθιση απωθητική, η οποία ωστόσο έχει κάτι νοσηρά ανθρώπινο στον πυρήνα της. Εξαρχής ένιωσα πως μόνον ένας λόγος δοκιμιακός μπορεί να προσεγγίσει τέτοια βιώματα και τέτοια κείμενα– η ιστορία της φιλοσοφίας δεν ήταν αρκετή. Θα έλεγα μάλιστα πως σε τέτοιες οριακές περιπτώσεις το δοκίμιο αποδεικνύεται ένας επιστημονικότερος τρόπος από την περιγραφική ανάλυση, η οποία εξ ορισμού αδυνατεί να φτάσει στο βαθύτερο ψυχικό απόθεμα συγγραφέων όπως ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ. Επιχείρησα να συνομιλήσω με τα κείμενα του Χάιντεγκερ και του Σμιτ, να τους πλησιάσω, κι ας με απωθούν. Γι’αυτό, ενώ στα δύο πρώτα (και πιο τεχνικά) κεφάλαια τηρώ εξ ορισμού αρνητική και απορριπτική στάση απέναντι στην κοσμοαντίληψη των δύο φιλοσόφων, και εργάστηκα μάλλον ως ιστορικός της φιλοσοφίας, το τρίτο κεφάλαιο είναι ένα δικό μου ημερολόγιο πάνω στη σχέση μου με τα ημερολόγιά τους. Επομένως, οι Μαύρες Διαθήκες  είναι ένα δοκίμιο για την ημερολογιακή γραφή που τρέπεται στο αντικείμενό του, δηλαδή γίνεται ημερολόγιο – με όλο το ρίσκο που ενέχει ένα τέτοιο παιχνίδι με τα είδη του λόγου.

2  Μιλώντας για τα βάθη του στοχασμού, στις πρώτες σελίδες, βρίσκετε δύο αντίθετες λειτουργίες, της όρμισης και της καταφυγής.

Η ημερολογιακή γραφή είναι το ιδανικό καταφύγιο για όποιον αναγκάζεται να κρύψει τον πυρήνα του εαυτού. Το μόνο που απαιτείται είναι ένα σημειωματάριο και μια πένα, αλλά εκτός από καταφύγιο η ημερολογιακή γραφή είναι κάποτε και ορμητήριο, όπου συντηρούνται οι πιο αποκρουστικές ιδέες αναμένοντας την επανάχρησή τους. Τόσο ο Σμιτ όσο και ο Χάιντεγκερ χρησιμοποιούν την ημερολογιακή γραφή με αυτόν τον διττό τρόπο: γίνονται απόξενοι, και συνάμα εφορμούν στο μέλλον. Η γοητεία της γραφής τους απορρέει ακριβώς από το ότι χρησιμοποιώντας το ημερολόγιο ως καταφύγιο και ορμητήριο ωθούν την ημερολογιακή γραφή σε ένα απόκρημνο σημείο, όπου δεν γνωρίζω να έχει φτάσει κανείς άλλος συγγραφέας. Σε ένα βαθύτερο επίπεδο με απασχόλησε αυτή ακριβώς η οριακή αντανάκλαση του εαυτού δια της πολύ προσωπικής γραφής, η γένεση ενός γραπτού ειδώλου του εαυτού, που ξεκόβει από τον κόσμο όλο, όπως αυτός εξελίχθηκε από το 1789 και δώθε, κι όμως πασχίζει να επιβιώσει παρασιτώντας στον κόσμο που έρχεται. Αυτό είναι το πραγματικό θέμα του βιβλίου – ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ δίνουν την αφορμή για την προσέγγισή του.

“Σε έναν κόσμο όπου ο φυσικός χώρος δεν σχετικοποιείται απλώς αλλά αφανίζεται ανακαλύπτει κανείς διαθλάσεις του εαυτού εκεί που δεν το περιμένει”

3  Εν τέλει το ταξίδι στη Σιγκαπούρη πόσο ανακάλυψε ή εξάλειψε τις θεωρίες των δύο στοχαστών;

Η Σιγκαπούρη θα ήταν ο ορισμός της δυστοπίας για τον Χάιντεγκερ και τον Σμιτ. Είναι ένα κράτος που αντιπροσωπεύει ό,τι εκείνοι απεχθάνονταν και ό,τι κατέκριναν στο πνεύμα της οικονομικής ανάπτυξης και του εργαλειακού ορθολογισμού. Μα ακριβώς γι’ αυτό επέλεξα να περιπλανηθώ στους δρόμους της· υπήρξε ο ιδανικός χώρος για να ολοκληρώσω το βιβλίο γράφοντας ένα τρίτο ημερολόγιο, πρωτοπρόσωπο αυτήν τη φορά, το οποίο συνομιλεί με τα δικά τους. Στους δρόμους της Σιγκαπούρης έγινα ό,τι ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ αποστρέφονταν: άρριζος και ξένος, δεν ανήκα πουθενά. Κι όμως, ενώ γινόμουν πλάνης ερχόμουν πιο κοντά σε κάποιες όψεις της κριτικής τους. Στις Kasseler Vorträge του 1927 ο Χάιντεγκερ σημειώνει προφητικά πως η ζωή ολοένα αφομοιώνεται στην εμπειρία της μητρόπολης, όπου οι άνθρωποι κινούνται άρριζοι ή ξερριζωμένοι (entwurzelte Menschen). Έκτοτε, ο Χάιντεγκερ επιστρέφει συχνά στην ιδέα μιας ύπαρξης δίχως πρόσδεση στο έδαφος (Bodenlosigkeit) και μιας πτώσης σε έναν μη χώρο που μοιάζει πολύ με τον διαδικτυακό και εικονικό κόσμο, όπου περνάμε σήμερα τόσες ώρες. Εντέλει, το ημερολόγιο περιπλάνησης που κράτησα στη Σιγκαπούρη ήταν ο καθρέφτης της παρατεταμένης εμπειρίας μου στην Ελλάδα. Σε έναν κόσμο όπου ο φυσικός χώρος δεν σχετικοποιείται απλώς αλλά αφανίζεται ανακαλύπτει κανείς διαθλάσεις του εαυτού εκεί που δεν το περιμένει –ο ένας τόπος φυτοζωεί μέσα στον άλλον, όπως συμβαίνει καμιά φορά με τα πρόσωπα και με τα βιβλία που μελετάμε.

4 Στον πρόλογο σας αναφέρετε ότι και οι δύο στοχαστές δηλώνουν τυχοδιώκτες της σκέψης, επικαλούμενοι την «οργιώδη ελευθερία της σκέψης». Ο τυχοδιωκτισμός, παραφράζοντας έναν άλλο στοχαστή, τον Νίτσε  δεν συνεπάγεται την διαίρεση των ανθρώπων σε υποχείρια και εχθρούς; Πως βλέπετε αυτή την άνευ όρων «ασυδοσία» στοχασμού των δύο;

Θα έλεγε κάποιος πολύ βιαστικά ότι η φιλοσοφία είναι συνώνυμη της απόλυτης ελευθερίας του νου. Μόνον που τα πράγματα είναι πιο σύνθετα, αν θέλουμε να αποφύγουμε μια πλάνη adabsurdum·διότι προφανώς δεν συνιστά φιλοσοφία κάθε σκέψη παρορμητική, φαύλη ή απλώς μια εσφαλμένη κρίση που μου περνά από το μυαλό. Αντιθέτως, η φιλοσοφία προϋποθέτει έναν κριτικό έλεγχο των παθών και μια αντίσταση στις ενστικτώδεις τροπές της σκέψης. Φιλοσοφία δεν είναι η ασυδοσία, αλλά πρωτίστως ο έλεγχος της βλακείας. Δεν φιλοσοφούν οι καιροσκόποι και οι αδίστακτοι άνθρωποι, αλλά όσοι αντιστέκονται στις ευκαιρίες να γίνουν τέτοιοι. Αυτός είναι ο λόγος που στις Μαύρες Διαθήκες ισχυρίζομαι ότι η φιλοσοφία παραμένει ελεύθερη στον βαθμό ακριβώς που καταφέρνει η ίδια να ελέγχει τον εαυτό της – ώστε να μη βρίσκουν αφορμή να το κάνουν άλλοι εξ ονόματός της, όπως ακριβώς συμβαίνει στην καθημερινή μας ζωή: μπορώ να κάνω ένα σωρό σκέψεις, που όμως τις απορρίπτω ως εξωφρενικές ή άτοπες – αν δεν το κάνω, τότε παραδίδομαι στα πάθη μου και στις τυχαίες τροπές του στοχασμού, πράγμα διόλου φιλοσοφικό, όπως δείχνει η εμπειρία μας. Στοχασμός χωρίς ευθύνη δεν είναι γνήσιος στοχασμός, αλλά πάθος –  ένα πάθος εγωιστικό και ανορθολογικό. Στην περίπτωση του Σμιτ και του Χάιντεγκερ υπεισέρχεται επιπλέον ο παράγοντας ενός πολιτικού «καπελώματος» της φιλοσοφίας για λόγους προσωπικής φιλοδοξίας. Εφόσον συντάχθηκαν με τον ναζισμό υπήρξαν κονφορμιστές και αριβίστες μάλλον παρά θιασώτες της ελευθερίας της σκέψης. Εκτός συστήματος βρέθηκαν μόνο μεταπολεμικά και όχι για πολύ. Είναι αυτή η περίοδος που με ενδιαφέρει στα ημερολόγιά τους, όταν κάποτε κατάντησαν πρόσωπα σε σύγκρουση με την εποχή τους, αποσυνάγωγοι, ωστόσο τη δεκαετία του τριάντα συμβιβάστηκαν εντελώς με το πιο ελεεινό κατεστημένο.

5  Στις περιπτώσεις των Σμιτ και Χάιντεγκερ πώς αξιολογείτε τη δράση τους;

Άλλοτε ήταν διαδεδομένη η άποψη ότι μπορούμε να διαχωρίσουμε το έργο του Χάιντεγκερ και του Σμιτ από τις πολιτικές επιλογές τους. Μια πρώτη ένσταση είναι ότι μια τέτοια κίνηση είναι αντι-χαϊντεγκεριανή και αντιβαίνει στον πυρήνα της φιλοσοφίας του. Τι μας λέει ο Χάιντεγκερ; Ότι οι ιδέες μας είναι ριγμένες στον κόσμο κι ότι είναι δεμένες με τον κόσμο μας αξεδιάλυτα. Ο Μαρκούζε έχει πολύ δίκιο όταν γράφει στον Χάιντεγκερ (στα 1947) και του υπενθυμίζει ότι  ακριβώς γι’ αυτό οφείλει να αναλάβει προσωπικά την ευθύνη των καταστροφικών επιλογών του, αν δεν θέλει να είναι ανακόλουθος και να ακυρώσει την ουσία της φιλοσοφίας του – γιατί δεν γίνεται να χωρίσει κανείς τον φιλόσοφο Χάιντεγκερ από τον άνθρωπο Χάιντεγκερ. Τι να τον κάνουμε έναν Χάιντεγκερ αντι-χαϊντεγκεριανό;

Έπειτα, ένα δεύτερο ζήτημα αφορά την εκδίπλωση του στοχασμού τους μέσα στον συγκεκριμένο ιστορικό ορίζοντα. Ο Χάιντεγκερ ζητεί την επανεκκίνηση της φιλοσοφίας την εποχή που ο Χίτλερ ζητεί την αναγέννηση του γερμανικού μεγαλείου – αυτός είναι ένας λόγος που του αρέσει να σημειώνει στα τετράδιά του πως γεννήθηκε το ίδιο έτος με τον Αδόλφο Χίτλερ (1889). Στο συγκείμενο των παραδόσεων του Χάιντεγκερ τη δεκαετία του 1930 η αυτοφανέρωση του Είναι συμπίπτει με την ιστορική κατίσχυση των ναζί. Η φιλοσοφία του παίρνει μορφή μέσα στην ιστορική συγκυρία. Γι’ αυτό και δεν είναι διόλου τυχαίο ολίσθημα η διαβόητη φράση που ο Χάιντεγκερ αφαίρεσε από την «Εισαγωγή στη Μεταφυσική» στα 1953, όταν αναφερόταν στο εσωτερικό μεγαλείο του Εθνικοσοσιαλισμού· ούτε εκείνη η δήλωση το 1933, πως «το άτομο δεν έχει σημασία, δεν μετρά καθόλου». Πραγματικά πίστευε ότι το «αυθεντικό Είναι» συνδέεται με την μοίρα του γερμανικού λαού. Τι σημαίνει αυτό; Για να το πούμε πολύ απλά: ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ δεν ενδιαφέρονται για την αυτονομία του προσώπου, προέχει η υπαγωγή του ατόμου στη μοίρα του έθνους. Ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ είναι εχθροί της αυτονομίας. Απεχθάνονται την αυτονομία του λόγου (το πρόταγμα του Διαφωτισμού) και συγχρόνως την αυτονομία του προσώπου: γι’ αυτό καταλήγουν αφενός σε μια εκδοχή φιλοσοφικής παρα-θεολογίας κι αφετέρου γίνονται κρατιστές και φασίστες – φοβούνται το άτομο και τις δυνάμεις του. Ορίστε τι με απωθεί  σε αυτούς:  πως τόσο το ύφος του γραπτού λόγου όσο και η εκδίπλωση των εννοιών τους γίνεται σε ένα προφητικό κλίμα που περιορίζει ή μηδενίζει τον διάλογο, κι αυτό δεν είναι άσχετο με τις πολιτικές επιλογές τους ούτε με την καχυποψία τους απέναντι στον ορθό λόγο.

Ο Κασσίρερ επισήμανε εγκαίρως πως όλη αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης στον ανθρώπινο λόγο άνοιξε τον δρόμο για τους ναζί – και είχε δίκιο. Για τον Κασσίρερ, ο Χάιντεγκερ είναι κατά βάθος μοιρολάτρης, ένας φαταλιστής που αρνείται να αποδεχθεί την αυτονομία του ανθρώπινου λόγου, την ικανότητά μας να γινόμαστε καλύτεροι. Για τον Χάιντεγκερ το Dasein είναι ήδη ριγμένο στον κόσμο και απομένει η ανάσυρσή του· όπως περίπου για έναν πιστό η αλήθεια είναι αποκεκαλυμμένη και απομένει η εμπειρία της.

Μου αρέσει πολύ ένα απόσπασμα του Ηράκλειτου που λέει:«ἦθος ἀνθρώπῳ δαίμων», δηλαδή πως ο χαρακτήρας του ανθρώπου, η νοοτροπία κι η προσωπικότητά του καθορίζουν τη ζωή και τη μοίρα του. Μολονότι σπουδαίος γνώστης του Ηράκλειτου, ο Χάιντεγκερ δεν αποδέχθηκε ποτέ αυτήν τη συνάρτηση φιλοσοφίας και προσωπικής αυτονομίας. Παραμένει μικροαστός, και τον τρομάζει η πνευματική αριστοκρατία ενός Ηράκλειτου. Αυτό δεν σημαίνει πως ο Χάιντεγκερ δεν θέτει εμφατικά ένα υπέροχο ερώτημα, αν και με λάθος τρόπο: μήπως εντέλει κάτι πέρα από τον λόγο, οι μύθοι, τα σύμβολα κι η ποίηση, έχουν μεγαλύτερη ισχύ από την περατή γνώση ή πάντως μια ισχύ εξίσου αναγκαία;

6 Ο Σμιτ στην απολογία του υποστήριξε ότι οι ιδέες και οι θεωρίες μπορεί να ασκούν επίδραση στην πολιτική, αλλά είναι δύσκολο να τις θεωρήσουμε υπαίτιες για συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις. Υπάρχει σίγουρα κάποιο ψήγμα αλήθειας στην τοποθέτησή του, αλλά πού πιστεύετε πως έγκειται το «δυναμόμετρο» της επιρροής; Η υποδαύλιση «παθών» δεν συνιστά καθοδήγηση;

Οι νόμοι της Νυρεμβέργης της 15ης Σεπτεμβρίου 1935 άνοιξαν τον δρόμο για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης· ο Σμιτ έπαιξε σημαντικό ρόλο στη νομική θεμελίωση των νόμων αυτών γράφοντας (τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους) δήθεν τεχνικά άρθρα που λίγο πολύ έθεταν τους Εβραίους εκτός δικαίου (καθώς ο «εσωτερικός εχθρός» δεν έχει και πολλά δικαιώματα…). Είναι αλήθεια πως οι ιδέες δεν δικάζονται, όπως είχε πει ο Ντε Σαντ. Όπως είναι αλήθεια ότι, τυπικά μιλώντας, δεν υφίσταται έγκλημα αν δεν έχει παραβιαστεί κάποιος νόμος. Μοιάζουν λογικά αυτά που λέει ο Σμιτ, κι όμως η δουλειά του ως νομικού νομιμοποίησε τη συζήτηση για την «τελική λύση» σε θεωρητικό επίπεδο και συνέβαλε στη θεσμική θωράκισή της: η λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης θεωρήθηκε τεκμηριωμένη χάρις στις νομικοφανείς διατυπώσεις και τις «επιστημονικές δημοσιεύσεις» ανθρώπων σαν τον Σμιτ. O ίδιος κατάφερε να απαλλαγεί από το δικαστήριο της Νυρεμβέργης (παρόλο που τέθηκε υπό κράτηση για μήνες και ανακρίθηκε), επειδή εξαρχής περιπλανιόταν σε μια πολύ γκρίζα ζώνη μεταξύ θεωρίας και πράξης, που ομολογουμένως είναι εξόχως γοητευτική από την οπτική γωνία της ιστορίας της φιλοσοφίας και της φιλοσοφίας του δικαίου.

7  Ο Σμιτ, λέτε σε κάποιο σημείο, σαγηνεύει πλέον και τη μεταμοντέρνα ριζοσπαστική Αριστερά (παρακάτω τα προσδιορίζετε και ως αριστεροδεξιά υβρίδια). Οριοθετείστε μας τα σημεία που μια άκρως εθνικοσοσιαλιστική θεώρηση επικοινωνεί με τον… αριστερισμό κάποιων μορφωμάτων.

Ο Σμιτ έγραψε  πως τίποτα δεν ανταλλάσσει κανείς ευκολότερα όσο τη Δεξιά με την Αριστερά. Νομίζω πως ο χώρος όπου τα άκρα συναντώνται κι οι ανταλλαγές αυτές διευκολύνονται εντοπίζεται στον χώρο του θυμικού· το κοινό σημείο επαφής είναι η γενικευμένη δυσθυμία για την πορεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η αίσθηση μιας παρακμής της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και μιας απόλυτης κυριαρχίας του οικονομικού φιλελευθερισμού. Ένα ερώτημα που θέτει επίμονα ο Σμιτ είναι αν η φιλελεύθερη δημοκρατία και ο κοινοβουλευτισμός είναι πράγματι η καλύτερη δυνατή επιλογή μας· μήπως, νομίζοντας πως είναι, ανανεώνουμε άθελά μας μια συνθήκη που σταδιακά θα αποβεί χειρότερη και από το Τρίτο Ράιχ; Τέτοιοι προβληματισμοί συμβαδίζουν με την αίσθηση πως η καπιταλιστική και φιλελεύθερη Δύση παρακμάζει, ότι στέκει μετέωρη εδώ και δεκαετίες αναμένοντας το τέλος της παρασέρνοντας και μας μαζί της, ότι ο κόσμος που γνωρίζουμε αξίζει να καταρρεύσει: από τον OswaldSpengler μέχρι την επαναστατική Αριστερά συναντά κανείς συχνά μια τέτοια αντίληψη των πραγμάτων. Έτσι εξηγείται το φαινόμενο ανθρώπων που αμφιρρέπουν συνεχώς μεταξύ δεξιών και αριστερών στοχαστών χωρίς να αντιλαμβάνονται το γελοίο του πράγματος – αρκεί ότι υπάρχει ένας ξεκάθαρος αντίπαλος για να ξεσπαθώνουν, που είναι η «Δύση» (ακόμη και αν οι ίδιοι κάποτε ψωμίζονται από την Ευρώπη). Το πρόβλημα είναι πως αν ο κοινοβουλευτισμός κι η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι τόσο φαύλα πράγματα πια, αν ζούμε σε μια παρακμή μεσσιανική σχεδόν, τότε ο ανορθολογισμός και ο ολοκληρωτικός τρόπος σκέψης γίνονται αυτομάτως πιο φιλικοί. Νομίζω πως είναι λάθος να «ξεπλένονται» ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ –ακόμη κι από σοβαρούς στοχαστές της Αριστεράς – προκειμένου να διασωθεί η σκληρή κριτική που ασκούσαν στη νεωτερικότητα. Στην πραγματικότητα, ακόμη κι όταν η κριτική του Σμιτ και του Χάιντεγκερ βρίσκει τον στόχο της, αυτό συμβαίνει για τους λάθος λόγους: διότι η κριτική αυτή όχι μόνον προκύπτει οργανικά μέσα από την φασιστική κοσμοαντίληψη των στοχαστών αυτών, αλλά επιζητεί και την αναγόμωση της αντίληψης αυτής, κάτι που είναι ιδιαιτέρως εμφανές στα ημερολόγιά τους. Εδώ αποδεικνύεται πόσο σημαντική υπήρξε η δουλειά της Σχολής της Φρανκφούρτης, όπου βρίσκει κανείς μια φιλοσοφικά ισχυρότερη κριτική στη νεωτερικότητα χωρίς παραχωρήσεις στον τυχοδιωκτισμό, τις θυμικές εξάρσεις και τον ανορθολογισμό του Σμιτ και του Χάιντεγκερ.

8  «Χάνω τον χρόνο μου και κερδίζω τον χώρο μου», μια φράση που συγκεφαλαιώνει την εμπειρία του Σμιτ. Ομολογουμένως εξαιρετικής σύλληψης και ιδιαίτερης αλήθειας στην σύγχρονη εποχή. Θα ήθελα την εξέλιξη της σκέψης από μέρους σας.

Ο χώρος είναι ισχύς. Αυτός είναι ο βασικός άξονας της κοσμοαντίληψης του Καρλ Σμιτ: der Raum ist die Macht – και τα σύνορα δεν είναι παρά ο τρόπος των ανθρώπων να δίνουν μορφή στον χώρο τους, ώστε να αντιστέκονται στην διάβρωση του χρόνου. Για τον Σμιτ, «ο χώρος είναι ο παράδεισος και ο χρόνος είναι η κόλαση»,  τα δε σύνορα είναι ένα είδος «μαγείας». Προσέξτε το λεξιλόγιο, που αντανακλά μια σκέψη προνεωτερική και μαγικοθρησκευτική. Σε μια εποχή ρευστότητας των ορίων κάθε τύπου η ιδέα μιας πρόσδεσης στον χώρο μοιάζει λογικό αίτημα. Το πρόβλημα είναι ότι η σύλληψη του Σμιτ δεν προκύπτει στο κενό, αλλά συμβαδίζει με μια προνεωτερική αντίληψη για τη σχέση της εξουσίας με το έδαφος και τους πολίτες. Για να το καταλάβουμε αυτό πρέπει να γνωρίζουμε ότι για τον Σμιτ και τον Χάιντεγκερ βρίσκεται πάντα σε εξέλιξη μια σύγκρουση κοσμοαντιλήψεων (που ξεκινά πολύ πριν την κήρυξη του πολέμου και εξελίσσεται ως σήμερα). Αφενός έχουμε τη γραμμή του Καρτέσιου, όπου ο άνθρωπος προσδιορίζεται κυρίως ως έλλογο ον (cogito ergo sum)· αφετέρου έχουμε την αντίληψη πως ο άνθρωπος προσδιορίζεται από τη θέση του στον κόσμο, από το «να έχεις έναν κόσμο» κι από αυτό που ο Χάιντεγκερ ονομάζει in-der-Welt-sein, το να βρίσκεσαι μέσα στον κόσμο. Συγκροτώντας κοινωνίες νεωτερικές, λένε, χάσαμε τις κοινότητές μας και μαζί την «εντοπιότητά» μας, την αίσθηση ότι ανήκουμε κάπου κι ότι έχουμε έναν κόσμο. Ακολουθώντας τον ορθό λόγο, χάσαμε τον τόπο. Απολυτοποιώντας τη λογική, βρεθήκαμε σε μια κατάσταση εκκρεμότητητας. Από την άποψη αυτή, οι πλάνητες και οι αποσυνάγωγοι δεν έχουν κόσμο, είναι εκτοπισμένοι κι απειλούν να διαβρώσουν όσους έχουν μια «υγιή» σχέση με το έδαφος. Εδώ έχει τις ρίζες του ένας αντισημιτισμός πνευματικού τύπου. Οι Εβραίοι που λογίζονται ως κατεξοχήν πλάνητες θεωρούνται αυτομάτως μη αυθεντικοί και κίβδηλοι άνθρωποι, ο εσωτερικός εχθρός που προωθεί τάχα την Entrassung του γερμανικού λαού. Για τον Σμιτ μάλιστα αυτό που μας προσδιορίζει είναι η σχέση μας με έναν εχθρό. Ακόμη κι αν δεν είχαμε έναν εχθρό θα έπρεπε να τον εφεύρουμε. Κάπως έτσι, ο χώρος/ισχύς που ζητεί να (ξανα)κερδίσει ο Σμιτ εντέλει έρχεται σε σύγκρουση με τον καθαρό λόγο του Διαφωτισμού, ο οποίος είναι πλάνης και πλανητικός κι ουδόλως ετεροπροσδιορίζεται από τους «εχθρούς».

9  Συμπερασματικά ο Σμιτ πίστευε πως ο ανθρωπισμός είναι μια μορφή απάτης και προσομοίωσης. Πείτε μας περιληπτικά με ποια επιχειρήματα στήριζε τη θέση του;

Έχετε δει κάτι θεατρίνους που μοιράζουν φιλάκια σε όλον τον κόσμο; Εντέλει δεν υπάρχει καμιά δέσμευση, καμιά ανάληψη μιας ορισμένης ευθύνης απέναντι σε συγκεκριμένα πρόσωπα και δεδομένες ιδέες. Αν αγαπάς τους πάντες, δεν αγαπάς κανέναν! Το πρόβλημα με τον σύγχρονο κόσμο, λέει ο Σμιτ, είναι ακριβώς ότι χάνονται οι υπαρξιακές δεσμεύσεις. Δεν υπάρχουν σύνορα ή όρια, άρα anything goes – και όλα αυτά στο όνομα των δικαιωμάτων του «ανθρώπου». Αν υπάρχει μόνον ένας γενικός «άνθρωπος», τότε καταργούνται οι επιμέρους διαφορές μεταξύ των λαών, και κυρίως η διαφορετική τους εμπειρία μες στον κόσμο. Ένα σφάλμα του Σμιτ (και του Χάιντεγκερ) είναι πως παραβιάζουν ανοιχτές θύρες: επιλέγουν να επιτεθούν σε μια ακραία εκδοχή του ανθρωπισμού, η οποία ουδέποτε υπήρξε ζητούμενο στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Ιστορικοφιλοσοφικά μιλώντας, η νεωτερικότητα και ο ανθρωπισμός δεν αντιστοιχούν στις καρικατούρες που τους φτιάχνουν – για δικούς τους ιδεολογικούς λόγους – ο Σμιτ και ο Χάιντεγκερ.

10  Η απορριπτική διάθεση του Χάιντεγκερ προς οποιαδήποτε εξέλιξη της ευρωπαϊκής φιλοσοφίας από τη μία και το άνισο μερίδιο αποδοχής του Χέντερλιν από την άλλη. Δυο σημεία που αφορούν το άμετρο. Θα ήθελα μια σύντομη έκθεση σας αυτής της περίεργης προσωπικότητας.

Ο Γιάσπερς αναφέρει ένα περιστατικό από το 1933. Ρώτησε τον Χάιντεγκερ: «Πώς γίνεται ένας άνθρωπος τόσο αμόρφωτος όσο ο Χίτλερ, να κυβερνά τη Γερμανία;».Ο Χάιντεγκερ απάντησε ότι η παιδεία είναι εντελώς άσχετο ζήτημα, αρκεί κανείς να δει πόσο υπέροχα είναι τα χέρια του Αδόλφου… Εδώ φαίνεται όλη η έξαλλη αντίδραση μιας βιταλιστικής αντίληψης για τον κόσμο απέναντι στη γαλλική και αγγλοσαξονική νοησιαρχία – τα χέρια πρέπει να είναι οι φορείς της μοίρας και όχι οι εκλεπτυσμένες ιδέες! Σε στοχαστές όπως ο Χάιντεγκερ και ο Σμιτ αναπτύσσεται πολύ φυσικά μια τέτοια διπολική λογική, όπου η ζωή αντιτίθεται στον νου (εξού η απέχθεια του Σμιτ για τους «υπερ-διανοούμενους» Εβραίους), ο λαός αντιτίθεται στο άτομο, το «αυθεντικό» τάχα «Είναι» αντιτίθεται σε μια ψευδο-ιστορία των κατακερματισμένων όντων – και βεβαίως η γερμανικότητα αντιτίθεται στην εβραϊκότητα, όπως η πολυθρύλητη εντοπιότητα στην άρριζη ύπαρξη της νεωτερικότητας. Λίγο πολύ, αυτή η διπολική λογική αντανακλά το δίπολο αμαρτία/λύτρωση, πτώση/αποκατάσταση. Ο Χέλντερλιν και κάποιες μυστικιστικές τάσεις της γερμανικής ποίησης έμοιαζαν να δίνουν την πρώτη ύλη για μια νέα εμπειρία της γλώσσας και της «γερμανικότητας» απαλλαγμένη από το διανοητικό φορτίο της κλασικής μεταφυσικής, και κυρίως από τη φιλοσοφική αμφιβολία. Νομίζω πως πρόκειται για παρερμηνεία του Χέλντερλιν και για μια ιδεολογική χρήση της ποίησης.

11  Βάζοντας στην άκρη τις «Μαύρες Διαθήκες» ποιος είναι ο επόμενος στόχος δοκιμασίας των …ορίων σας; Θα δούμε σύντομα κάποιο νέο σας βιβλίο;

Δύο θέματα που με απασχολούν στον Αλλόκοτο Ελληνισμό όσο και στις Μαύρες Διαθήκες είναι η περιπλάνηση και η ανεστιότητα, και με αυτά καταπιάνομαι σε ένα νέο βιβλίο που ετοιμάζεται αυτήν την εποχή. Ο τίτλος είναι “Λεωφόρος ΝΑΤΟ”, και θα κυκλοφορήσει μέσα στο φθινόπωρο από τις εκδόσεις Κίχλη. Το βιβλίο αναπλάθει την εμπειρία μιας περιπλάνησης στην οδό ταχείας κυκλοφορίας που συνδέει τον Ασπρόπυργο με την Ελευσίνα αλλά και στις παρόδους και τις παρακάμψεις της. Στις σελίδες του καταγράφω σκέψεις και συναισθήματα που μου γεννήθηκαν in situ, δηλαδή εν μέσω σύγχρονων ερειπίων, ημιτελών κατασκευών και κελύφων που αναμένουν κάποιου είδους επανάχρηση ή την κατάρρευσή τους. Πρόκειται για κείμενο υβριδικό και για πείραμα ψυχογεωγραφίας πάνω στη σχέση  ενός ρευστού δημόσιου χώρου με την ιδιωτική πρόσληψή του. Στη λεωφόρο ΝΑΤΟ είδα να κατοπτρίζεται μια εκδοχή της νεότερης Ελλάδας, ωστόσο στον βαθύτερο πυρήνα του βιβλίου βρίσκεται η εμπειρία της απώλειας – μήπως κάθε περιπλάνηση δεν ξεκινά με μια απώλεια;

– Σας ευχαριστώ πολύ για την τιμή αυτής της συνέντευξης. Εύχομαι το συγγραφικό σας μέλλον να έχει τόσο εξαιρετικές παρακαταθήκες όσο αυτές.

– Κι εγώ σας ευχαριστώ

ΠΗΓΗ https://thebook.gr/synentefxi-nikitas-siniosoglou-sti-skotini-plevra-tou-sygchronou-stochasmou/

The Magician of Messkirch: Martin Heidegger (1989)

HEIDEGGER AND THEOLOGY WILLIAM J. RICHARDSON, SJ.

http://cdn.theologicalstudies.net/26/26.1/26.1.4.pdf

Heidegger life and Philosophy 6 of 6

Passages-Heidegger-on-Nietzsche. Jana Elsen

https://www.facebook.com/events/fulton-212/passages-heidegger-on-nietzsche-jana-elsen/482605621839829/

Heidegger: The Fieldpath (English Subtitles) 1 of 2

Heidegger - The Law of Identity (English Subs) 1/4 - Famous lecture of 1957

Hannah Arendt - Erinnerung an Martin Heidegger (Audio)

Σ. Ροζάνης: Δημοκρατία χωρίς ανθρώπους;

Σωτήρης Αμάραντος, Κ.Καστοριάδης-Χ.Άρεντ, Η έννοια του πολιτικού (Στέφαν...

Heidegger - Interview (English Subs!) - The best introduction to the thi...

Μάρτιν Χάιντεγκερ:Mέγας φιλόσοφος ή στοχαστής του ναζισμού; | ΕΡΤ

Heidegger - What is Worthy of Question

Θ. Γεωργίου: Φιλοσοφία και Λογοτεχνία

«Εγχρονισμός του αιωνίου. Η θεολογική καμπύλωση του χρόνου»Πέτρος Παναγιωτόπουλος δείτε όλα τα video εδώ

https://www.pemptousia.gr/video/egchronismos-tou-eoniou-i-theologiki-kampilosi-tou-eoniou/

Θεόδωρος Γεωργίου: Φιλοσοφία και Τέχνη

Σ. Ροζάνης: Kριτική ματιά στην σχολή της Φρανκφούρτης

Philosophy, Truth, and the Wisdom of Love

ΨΑΛΜΟΣ πε΄ (85) - Κείμενο των Ο΄

ΨΑΛΜΟΣ πε΄ (85) - Κείμενο των Ο΄

ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ
Προσευχὴ τῷ Δαυΐδ.
ΚΛΙΝΟΝ, Κύριε, τὸ οὖς σου καὶ ἐπάκουσόν μου, ὅτι πτωχὸς καὶ πένης εἰμὶ ἐγώ. 2 φύλαξον τὴν ψυχήν μου, ὅτι ὅσιός εἰμι· σῶσον τὸν δοῦλόν σου, ὁ Θεός μου, τὸν ἐλπίζοντα ἐπὶ σέ. 3 ἐλέησόν με, Κύριε, ὅτι πρὸς σὲ κεκράξομαι ὅλην τὴν ἡμέραν. 4 εὔφρανον τὴν ψυχὴν τοῦ δούλου σου, ὅτι πρὸς σέ, Κύριε, ἦρα τὴν ψυχήν μου. 5 ὅτι σύ, Κύριε, χρηστὸς καὶ ἐπιεικὴς καὶ πολυέλεος πᾶσι τοῖς ἐπικαλουμένοις σε. 6 ἐνώτισαι, Κύριε, τὴν προσευχήν μου καὶ πρόσχες τῇ φωνῇ τῆς δεήσεώς μου. 7 ἐν ἡμέρᾳ θλίψεώς μου ἐκέκραξα πρὸς σέ, ὅτι ἐπήκουσάς μου. 8 οὐκ ἔστιν ὅμοιός σοι ἐν θεοῖς, Κύριε, καὶ οὐκ ἔστι κατὰ τὰ ἔργα σου. 9 πάντα τὰ ἔθνη, ὅσα ἐποίησας, ἥξουσι καὶ προσκυνήσουσιν ἐνώπιόν σου, Κύριε, καὶ δοξάσουσι τὸ ὄνομά σου. 10 ὅτι μέγας εἶ σὺ καὶ ποιῶν θαυμάσια, σὺ εἶ Θεὸς μόνος. 11 ὁδήγησόν με, Κύριε, ἐν τῇ ὁδῷ σου, καὶ πορεύσομαι ἐν τῇ ἀληθείᾳ σου· εὐφρανθήτω ἡ καρδία μου τοῦ φοβεῖσθαι τὸ ὄνομά σου. 12 ἐξομολογήσομαί σοι, Κύριε ὁ Θεός μου, ἐν ὅλῃ καρδίᾳ μου, καὶ δοξάσω τὸ ὄνομά σου εἰς τὸν αἰῶνα. 13 ὅτι τὸ ἔλεός σου μέγα ἐπ᾿ ἐμὲ καὶ ἐρρύσω τὴν ψυχήν μου ἐξ ᾅδου κατωτάτου. 14 ὁ Θεός, παράνομοι ἐπανέστησαν ἐπ᾿ ἐμέ, καὶ συναγωγὴ κραταιῶν ἐζήτησαν τὴν ψυχήν μου καὶ οὐ προέθεντό σε ἐνώπιον αὐτῶν. 15 καὶ σύ, Κύριε ὁ Θεός μου, οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων, μακρόθυμος καὶ πολυέλεος καὶ ἀληθινός. 16 ἐπίβλεψον ἐπ᾿ ἐμὲ καὶ ἐλέησόν με, δὸς τὸ κράτος σου τῷ παιδί σου καὶ σῶσον τὸν υἱὸν τῆς παιδίσκης σου. 17 ποίησον μετ᾿ ἐμοῦ σημεῖον εἰς ἀγαθόν, καὶ ἰδέτωσαν οἱ μισοῦντές με καὶ αἰσχυνθήτωσαν, ὅτι σύ, Κύριε, ἐβοήθησάς μοι καὶ παρεκάλεσάς με.

«Εγχρονισμός του αιωνίου. Η θεολογική καμπύλωση του χρόνου»Πέτρος Παναγιωτόπουλος

https://www.pemptousia.gr/video/egchronismos-tou-eoniou-i-theologiki-kampilosi-tou-eoniou/

Τομ Γ. Πάλμερ : Martin Heidegger: Φιλόσοφος του ναζισμού και άλλες συλλεκτικές θρησκείες

https://fee.org/articles/martin-heidegger-philosopher-of-nazism-and-other-collectivist-cults

Habermas on Modernity & Postmodernity (1984) - Intro & the Hegelians

Habermas on Modernity & Postmodernity (1984) - Nietzsche & Heidegger

Jurgen Habermas' Critical Theory of Knowledge

Μια Συζήτηση Για Την Κριτική Θεωρία (Με Τον Χρήστο Νεδελκόπουλο)

Όταν ο Φουκώ διάβασε τον Καντ. Φιλοσοφική ανθρωπολογία και κριτική στον ...

π. Γ. Μεταλληνός - Η δολοφονία της φιλοσόφου Υπατίας βαρύνει την Εκκλησί...

Στα 'Ακρα - «Θεοφάνης Τάσης, Λέκτωρ Φιλοσοφίας» | 01/01/2020 | ΕΡΤ

Byzantine chant - Δεύτε λαοί- ΓΕΝΝΕΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Ἦχος β'

Δεῦτε λαοί, ᾄσωμεν ᾆσμα Χριστῷ τῷ Θεῷ, τῷ διελόντι
θάλασσαν, καὶ ὁδηγήσαντι, τὸν λαὸν
ὃν ἀνῆκε, δουλείας Αἰγυπτίων, ὅτι δεδόξασται».

Δεῦτε πιστοί, Πνεύματι θείῳ γηθόμενοι, τὴν
ἐξ ἀκάρπου σήμερον, ἐπιδημήσασαν,
εἰς βροτῶν σωτηρίαν, ἀειπάρθενον
Κόρην, ὕμνοις τιμήσωμεν.

Χαῖρε σεμνή, Μήτηρ καὶ δούλη Χριστοῦ τοῦ
Θεοῦ, ἡ τῆς ἀρχαίας πρόξενος,
μακαριότητος, τῶν ἀνθρώπων τῷ γένει,
σὲ πάντες ἐπαξίως, ὕμνοις δοξάζομεν.

Ἡ τῆς ζωῆς, τίκτεται σήμερον γέφυρα,
δι' ἧς βροτοὶ ἀνάκλησιν, τῆς καταπτώσεως,
τῆς εἰς ᾍδου εὑρόντες, Χριστὸν τὸν
ζωοδότην, ὕμνοις δοξάζουσιν.

Ἦχος πλ. δ'

Χορευέτω πᾶσα κτίσις,
εὐφραινέσθω καὶ Δαυΐδ, ὅτι ἐκ φυλῆς
αὐτοῦ, καὶ ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ,
προῆλθε ῥάβδος, ἄνθος φέρουσα τὸν
Κύριον, καὶ λυτρωτὴν τοῦ παντός.

Ἡ Ἁγία τῶν Ἁγίων, ἐν ἁγίῳ ἱερῷ βρέφος
ἀνατίθεται, ἀνατραφῆναι ἐκ χειρὸς
Ἀγγέλου· πάντες οὖν πιστῶς συνεορτάσωμεν,
ἐν τῇ γεννήσει αὐτῆς.

Στεῖρα ἄγονος ἡ Ἄννα, ἀλλ' οὐκ ἄτεκνος Θεῷ·
ἤδη γὰρ προώριστο, ἐκ γενεῶν ἁγνῆς
Παρθένου Μήτηρ· ὅθεν ὁ τῆς κτίσεως
ἐβλάστησε, Κτίστης ἐν δούλου μορφῇ.

Σὲ τὴν ἄσπιλον ἀμνάδα, τὴν τὸ ἔριον
Χριστῷ, μόνην ἐκ κοιλίας σου
προσαγαγοῦσαν, τὴν ἡμῶν οὐσίαν,
πάντες ἐκ τῆς Ἄννης τικτομένην σε,
ὕμνοις γεραίρομεν.
Δόξα...
Τρία ἄναρχα δοξάζω, τρία ἅγια ὑμνῶ, τρία
συναΐδια, ἐν οὐσιότητι μιᾷ κηρύττω·
εἷς γὰρ ἐν Πατρὶ Υἱῷ καὶ Πνεύματι,
δοξολογεῖται  Θεός.
Καὶ νῦν... Θεοτοκίον
Τὶς ἑώρακε παιδίον, ὃ οὐκ ἔσπειρε πατήρ,
γάλακτι τρεφόμενον; ἢ ποῦ τεθέαται
παρθένος Μήτηρ; Ὄντως ὑπὲρ ἔννοιαν
ἀμφότερα, Θεογεννῆτορ ἁγνή.

Ἦχος β'

«Ἡ τὸν πρὸ ἡλίου φωστῆρα, τὸν Θεὸν
ἐξανατείλαντα, σωματικῶς ἡμῖν
ἐπιδημήσαντα, ἐκ λαγόνων παρθενικῶν,
ἀφράστως σωματώσασα, εὐλογημένη
πάναγνε, σὲ Θεοτόκε μεγαλύνομεν».

Ὁ τοῖς ἀπειθοῦσι λαοῖς, ἐξ ἀκροτόμου
βλύσας νάματα, τοῖς εὐπειθοῦσιν
ἔθνεσι χαρίζεται, ἐκ λαγόνων στειρωτικῶν,
καρπὸν εἰς εὐφροσύνην ἡμῖν, σὲ
Θεομῆτορ ἄχραντε, ἣν ἐπαξίως μεγαλύνομεν.

Τὴν τῆς ἀποτόμου ἀρχαίας, ἀναιρέτιν
ἀποφάσεως, καὶ τῆς Προμήτορος τὴν
ἐπανόρθωσιν, τὴν τοῦ γένους τῆς πρὸς
Θεὸν αἰτίαν οἰκειώσεως, τὴν πρὸς
τὸν Κτίστην γέφυραν, σὲ Θεοτόκε μεγαλύνομεν.

Ἦχος πλ. δ'

Ἐπάξιον Θεομῆτορ τῆς σῆς ἁγνείας, τὸν τόκον
ἐκληρώσω δι᾿ ἐπαγγελίας· τῇ ποτὲ
γὰρ ἀκάρπῳ, θεόβλαστος καρπὸς ἐδόθης·
διὸ σε πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς, ἀπαύστως
μακαρίζομεν.

Πεπλήρωται τοῦ βοῶντος ἡ προφητεία, φησὶ γάρ·
Ἀναστήσω σκηνὴν τὴν πεπτωκυῖαν, τοῦ
ἱεροῦ Δαυΐδ, ἐν σοί, Ἄχραντε
προτυπωθεῖσαν, δι᾿ ἧς ὁ σύμπας τῶν
ἀνθρώπων χοῦς, εἰς σῶμα ἀνεπλάσθη Θεῷ.

Τὰ σπάργανα προσκυνοῦμέν σου Θεοτόκε,
δοξάζομεν τὸν δόντα καρπὸν τῇ πρώην
στείρᾳ, καὶ ἀνοίξαντα μήτραν, τὴν
ἄγονον ἐκ παραδόξου· ποιεῖ γὰρ πάντα
ὅσα βούλεται, Θεὸς ὢν παντεξούσιος.

Ἐβλάστησας νυμφοτόκε Ἄννα θεόφρον, ἐκ μήτρας
παρ᾽ ἐλπίδα, καὶ ἐξ ἐπαγγελίας,
παρθενόφυτον ἄνθος, θεόβλαστον ἁγνείας
κάλλος· διὸ σε πάντες μακαρίζομεν,
ὡς ῥίζαν τῆς ζωῆς ἡμῶν.
Δόξα...
Ἀλλότριον τοῖς ἀνόμοις ἐστὶ δοξάζειν, τὴν
ἄναρχον Τριάδα, Πατέρα καὶ Υἱόν τε,
καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, τὴν ἄκτιστον
παγκρατορίαν, δι᾿ ἧς ὁ σύμπας κόσμος
ἥδρασται, τῷ νεύματι τοῦ κράτους αὐτῆς.
Καὶ νῦν... Θεοτοκίον
Ἐχώρησας ἐν γαστρί σου Παρθενομῆτορ, τὸν ἕνα
τῆς Τριάδος Χριστὸν τὸν Βασιλέα, ὃν
ὑμνεῖ πᾶσα κτίσις, καὶ τρέμουσιν οἱ
ἄνω θρόνοι· αὐτὸν δυσώπει πανσεβάσμιε,
σωθῆναι τὰς ψυχὰς ἡμῶν.

ΠΗΓΗ
http://glt.goarch.org/texts/Sep/Sep08.html

802.1Q Tunneling in hindi (Q in q tunneling)

Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης* : Το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης στην εποχή της τεχνικοοικονομικής ανάπτυξης

Το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης στην εποχή της τεχνικοοικονομικής ανάπτυξης 
Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης*
Καθηγητής Πανεπιστημίου Βρυξελλών (ULB)

Σε έναν κύκλο διαλέξεων γύρω από τη ζωή, ένα θέμα όπως η ανθρώπινη ύπαρξη είναι σημαντικό όχι όμως και εύκολο. Πόσο μάλλον αφού ο φιλοσοφικός λόγος -όταν πραγματεύεται σε Βάθος ένα θέμα- είναι πολλές φορές δυσνόητος, στρυφνός ή ακόμη, όπως υποστηρίζουν πολλοί, σκοτεινός. Φοβούμαι λοιπόν μήπως δεν γίνω πάντοτε κατανοητός. Θα προσπαθήσω όμως να είμαι σαφής ως προς τις ιδέες, εφόσον -στο μέτρο που μπορώ- σκοπεύω να αποφύγω προσεγγίσεις με τεχνικούς φιλοσοφικούς όρους. 

* Ο Λάμπρος Κουλουμπαρίτσης είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών (ULB), όπου διδάσκει φιλοσοφία. Είναι επίσης τακτικό μέλος της βελγικής Ακαδημίας, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και επίτιμος διδάκτωρ τεσσάρων Πανεπιστημίων (Οράντεα, Λιέγης, Αθηνών και Κρήτης). 'Εχει δημοσιεύσει πέντε 6ι6λία και πάνω από εκατόν εξήντα μελέτες. Η Ιστορία της αρχαίας και μεσαιωνικής φιλοσοφίας που δημοσίευσε ο παρισινός εκδοτικός οίκος Grasset (1998) μεταφράζεται σία ελληνικά και θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Εξάντας. Ο τίτλος του τελευταίου Βιβλίου του είναι Η εγγύτητα και το ζήτημα του ανθρώπινου πόνου (Ousia, Βρυξέλλες, 2005). 

87 

Ο φιλόσοφος Εμμανουήλ Καντ, όταν έθεσε τις τρεις πολυφημισμένες ερωτήσεις σχετικά με τη γνώση, την πράξη και την ελπίδα, δηλαδή Τι γνωρίζω; Τι πράπω; Τι μπορώ να ελπίζω; πρόσθεσε και μία τέταρτη: Τι είναι ο άνθρωπος; Παρόλο που ο Καντ παραμελεί μέχρι ενός σημείου την ερώτηση που αφορά το ποιείν (δηλαδή Τι δημιουργώ; την οποίαν είχαν θέσει καθαρά πρώτοι ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης και η οποία θα μας απασχολήσει στη συνέχεια), διακρίνει εύστοχα την κεντρική θέση που κατέχει ο άνθρωπος στη φιλοσοφία. Βρισκόμαστε 6έ6αια κοντά στην εποχή μας, μετά από την Αναγέννηση, που ανέδειξε τον ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα των φιλοσοφικών στοχασμών σε 6άρος της θεοκεντρικής αντίληψης του Μεσαίωνα. Επιπλέον, παρόλο που ο Καντ -όπως και άλλοτε ο Αριστοτέλης- δεν είχε ενδοιασμούς ως προς την αξία της θεολογικής σκέψης, δεν δίστασε να αξιοποιήσει σχεδόν αποκλειστικά την ανθρώπινη ύπαρξη έξω από κάποια μορφή θεολογικής δογματικής όπως συνηθιζόταν στον Μεσαίωνα. Εκεί όμως όπου ο Αριστοτέλης, πρωτεργάτης της ηθικής ως πρακτικής επιστήμης, προβάλλει τη φρόνηση σε σχέση με ένα είδος ανθρώπου, τον φρόνιμο, τον οποίον καθορίζει ως μοντέλο των αγαθών πράξεων προς όφελος του συνόλου, ο Καντ επιμένει κυρίως στην άποψη της ηθικότητας διατυπώνοντας οικουμενικά αποφθέγματα που αφορούν κυρίως την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, όπως η αρχή που υποστηρίζει ότι δεν πρέπει ποτέ να μεταχειριζόμαστε τον άνθρωπο ως μέσο. 

Όλες αυτές οι προσπάθειες είναι αναμφισβήτητα αξιοθαύμαστες και σφράγισαν την ιστορία της φιλοσοφίας με την πιο θεαματική και διαρκή συνεισφορά τους, τουλάχιστον -όπως θα δούμε- μέχρι να αναδυθεί μια καινούρια πραγματικότητα, άγνωστη στις εποχές του Αριστοτέλη και του Καντ: η τεχνικοοικονομική δομή του κόσμου. Όμως, και πέρα από αυτό το ζήτημα, τα πράγματα δεν είναι απλά, γιατί όπως δεν μπορούμε ακόμα να απαντήσουμε στο ερώτημα Τι είναι η ζωή; παρά τις προόδους της σύγχρονης επιστήμης, αντιμετωπίζουμε την ίδια αδυναμία αναφορικά με τον άνθρωπο. Αυτό δεν μας εμποδίζει φυσικά να διαπιστώνουμε ότι η ζωή υπάρχει και οι έρευνες στη βιολογία εξελίσσονται ραγδαία με απρόβλεπτες επιπτώσεις για την ύπαρξη μας στο μέλλον. Δημιουργήσαμε μάλιστα κι έναν κλάδο της ηθικής, τη βιοηθική, 

88

πολύ της μόδας θα έλεγα, αν δεν τον θεωρούσα απαραίτητο για τη διευθέτηση των νέων προβλημάτων που προκαλούν οι καινούριες τεχνολογίες και οι έρευνες πάνω στη ζωή. 

Παρόμοιο πρόβλημα με εκείνο της ζωής παρουσιάζεται και για τον άνθρωπο. Ως άνθρωποι υπάρχουμε, δημιουργήσαμε και δημιουργούμε πολιτισμούς και προχωράμε ραγδαία προς την κατάκτηση κάποιου χώρου στο σύμπαν, όσο μηδαμινός κι αν είναι αυτός. Και διαπιστώνουμε ότι η πιο πρόσφατη φάση της εξέλιξης μας σχετίζεται με την τεχνολογική επανάσταση, με την καθίδρυση τεχνικοοικονομικής δομής, η οποία συνδέεται άρρηκτα με την παγκοσμιοποίηση. Βέβαια, υπάρχει πρώτα απ' όλα η οικονομική παγκοσμιοποίηση, την οποία προσπαθούμε, αντιμετωπίζοντας πολλά εμπόδια, να μετατρέψουμε και να μεταμορφώσουμε και σε κοινωνική, περιβαλλοντολογική και πολιτισμική παγκοσμιοποίηση. Όπως θα δούμε όμως, η συνύπαρξη αυτή δεν είναι ούτε αυτόματη ούτε αυτονόητη. 

Τα στοιχεία αυτά δεν μας δίνουν όμως ακόμα απάντηση στην ερώτηση Τι είναι η ζωή; Ίσως μάλιστα το πρόβλημα της ζωής να είναι άλυτο, ώστε να μην μπορέσουμε ποτέ να απαντήσουμε σε τέτοιου είδους ερωτήματα. Την αδυναμία μας αυτή τη συνοδεύει ένα παράδοξο. Από καιρό τώρα η φιλοσοφία έχει εγκαταλείψει κάποια παλιά αντικείμενα μελέτης της, όπως τη φύση και τον κόσμο, που έχουν κατακτηθεί από τις θετικές επιστήμες, καθώς επίσης και τον Θεό ή τους θεούς, οι οποίοι μελετούνται από τους θεολόγους ή τους θρησκειολόγους. Η πορεία της δίνει την εντύπωση πως, με την πάροδο του χρόνου, ο μόνος χώρος που της απέμεινε είναι ο άνθρωπος. Όπως είδαμε, πρώτος ο Καντ συνειδητοποίησε αυτή τη στροφή. Ωστόσο, διαπιστώνουμε σήμερα ότι και ο προσανατολισμός της αυτός, που έρχεται σε αντιπαράθεση με την αδυναμία μας να δώσουμε απαντήσεις σχετικά με το τι είναι ο άνθρωπος, πρέπει να μας προβληματίσει γιατί και ο άνθρωπος ως αντικείμενο μελέτης ξεφεύγει συνέχεια από τη φιλοσοφία. Πράγματι, οι καινούριοι αντίπαλοι που αντιμετωπίζει προέρχονται από το πεδίο της γνώσης που ονομάζουμε ανθρωπιστικές επιστήμες, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν την ανθρωπολογία, την κοινωνιολογία, την ψυχολογία, τη γλωσσολογία, κ.ά. 

89

Με άλλα λόγια, όλα δείχνουν πως η φιλοσοφία χάνει συνεχώς έδαφος. Κάποιο αδιέξοδο φαίνεται να απειλεί εμάς τους φιλοσόφους, αν φυσικά δεν προσέξουμε και δεν βρούμε διέξοδο στον αγώνα στον οποίο μας παρέσυραν οι κληρονόμοι των φιλοσοφικών ανακαλύψεων με σκοπό την κατάκτηση εδαφών. Γιατί, πράγματι, το παράδοξο είναι πως οι εκάστοτε επιστήμονες ορίζουν ως αντικείμενο τους κάτι που άλλοτε ανήκε στον τομέα της φιλοσοφίας και το οποίο απορρόφησαν σαν να ήταν δικό τους. Εκτός κι εάν οι φιλόσοφοι πιστέψαμε λανθασμένα ότι ήταν αποκλειστική ιδιοκτησία μας κάτι που δημιουργήσαμε ή φανερώσαμε στις σχέσεις που πραγματεύονται οι άνθρωποι με τον κόσμο, ενώ στην πραγματικότητα τα εκάστοτε αντικείμενα ανήκαν κυρίως στις διάφορες επιστήμες που διαμορφώνονται με το πέρασμα του χρόνου, όπως τα μαθηματικά μετά από τους Πυθαγορείους, τα φυσικά (μαζί με τη βιολογία και την ψυχολογία) μετά από τον Αριστοτέλη, η κοινωνιολογία μετά τον Auguste Comte, κ.λπ. Αυτό σημαίνει ίσως ότι ο μόνος χώρος που ανήκει πραγματικά στη φιλοσοφία είναι εκείνος που προσδιορίζει τις σχέσεις κάθε πράξης ή πράγματος στην οποία συμμετέχει ο άνθρωπος, με τον κόσμο τον οποίον καθιδρύει ο ίδιος και προσπαθεί να διατηρήσει στην παρουσία του ή να τον μετατρέψει στην πάροδο του χρόνου. 

Είναι λοιπόν κατανοητό ότι, εξαιτίας του κινδύνου που μας απειλεί, ψάχνουμε οι φιλόσοφοι ένα παραθυράκι που να μας επιτρέπει να διακρίνουμε λίγο φως για να φωτίσει καλύτερα τα βήματα μας προς όφελος της ιστορικότητας της φιλοσοφίας. Ας μην ξεχνάμε, ωστόσο, ότι το πεπρωμένο της φιλοσοφίας είναι και δικό μας πεπρωμένο, είναι το πεπρωμένο του καθενός μας, γιατί οι φιλόσοφοι διαφέρουν μεν από τον κοινό θνητό επειδή φιλοσοφούν με μέθοδο και τεχνική και μάλιστα με στρυφνή γλώσσα, αναμφισβήτητα δε κάθε άνθρωπος φιλοσοφεί με τον τρόπο του. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην βιώνει προβλήματα τα οποία θέτουν φιλοσοφικά ερωτήματα. Κάθε άνθρωπος κρύβει μέσα του φιλοσοφικές χορδές τις οποίες χρησιμοποιεί για να δημιουργήσει δικές του μελωδίες. Για τον λόγο αυτό, αν αληθεύει ότι τίποτα δεν μας επιτρέπει σήμερα να απαντήσουμε στην ερώτηση Τι είναι ο άνθρωπος; η φιλοσοφική τεχνική για τους φιλοσόφους και οι φιλοσοφικές χορδές για τους υπόλοιπους ανθρώπους 

90

μας ενθαρρύνουν να διερευνήσουμε το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης στο πλαίσιο κάθε ιστορικής εποχής, συνεπώς και της δικής μας. Με άλλα λόγια, η προβληματική της ανθρώπινης ύπαρξης μπορεί να αντικαταστήσει την τολμηρή και παρακινδυνευμένη αναζήτηση που ρωτά Τι είναι ο άνθρωπος;

Για να πλησιάσω το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης θα βασιστώ σε δύο διαστάσεις της μέχρι σήμερα φιλοσοφικής μου πρακτικής: την ιστορική, η οποία απορρόφησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου, και την ανθρωπιστική, την οποία ανέπτυξα στο τελευταίο μου βιβλίο σχετικά με την εγγύτητα και τον ανθρώπινο πόνο.1 Για να γίνουν πιο κατανοητά τα πλαίσια της ιστορικό-ανθρωπιστικής προσέγγισης του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης, θα συνδυάσω την προβληματική μου με μια σύγκριση ανάμεσα στο νόημα που δίναμε στην ανθρώπινη ύπαρξη στο παρελθόν, κυρίως στην Αρχαιότητα και στον Μεσαίωνα, και στο νόημα που διαγράφεται σήμερα στον ορίζοντα της τεχνικοοικονομικής επανάστασης που βιώνουμε καθημερινά με θαυμασμό και αμηχανία. 

Όλοι παρατηρούμε την αφθονία των τεχνολογικών αντικειμένων και όλοι μας νοιώθουμε ότι η παρουσία της τεχνολογικής δημιουργίας είναι κάτι το συγκεκριμένο και το μοναδικό. Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται κυρίως από την τεχνικοοικονομική πρόοδο. Παράλληλα, όμως, νοιώθουμε και κάτι άλλο πολύ σημαντικό: ότι η εποχή μας χαρακτηρίζεται από την αναγνώριση της δημοκρατίας ως το πλέον ταιριαστό καθεστώς στην ανθρώπινη υπόσταση. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε πως το δημοκρατικό πολίτευμα -δημιούργημα του αρχαίου αθηναϊκού πολιτισμού- είναι καινούργιο φαινόμενο που ξαναγεννήθηκε με τον Διαφωτισμό, αλλά εδραιώθηκε μόνο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, έπειτα από σημαντικές ταραχές και πολιτικές ανακατατάξεις. Με τη σημερινή δημοκρατία έχουμε διαμορφώσει, για πρώτη φορά στην παγκόσμια ιστορία, ένα πολίτευμα που επιθυμεί να μεριμνά για τον άνθρωπο ως άνθρωπο, δίχως συστηματικές αναφορές σε υπερφυσικές δυνάμεις που τον υπερβαίνουν. Το παράξενο όμως είναι ότι ενώ βρήκαμε ένα καθεστώς στα μέτρα του ανθρώπου, 

1. L. Couloubaritsis, La proximité et la question de la souffrance humaine, Βρυξέλλες, Ousia, 2005.
91

το οποίο μας ταιριάζει, παράλληλα δημιουργήσαμε μια καινούρια δομή, την τεχνικοοικονομική, την οποία αδυνατούμε πλέον να ελέγξουμε και η οποία μάλιστα δεν είναι πλέον όργανο μας, όπως ήταν άλλοτε οι τέχνες και οι βιοτεχνίες. Αντίθετα, μεταμορφώθηκε σε μια αντικειμενική δύναμη που κατακυριεύει τον πλανήτη μας και εγκαθιδρύει μια νέα πραγματικότητα. 

Οι δύο αυτοί άξονες της ανθρώπινης πράξης -η τεχνικοοικονομική δύναμη και το δημοκρατικό πολίτευμα- οι οποίοι προσδιορίζουν καθημερινά τη ζωή μας διαφέρουν ριζικά από τις κοινωνικές και πολιτιστικές διαρθρώσεις του παρελθόντος όπου μια αόρατη πραγματικότητα γεμάτη από τον Θεό ή τους θεούς, τους δαίμονες ή τους αγγέλους, τους ήρωες ή τους αγίους, τα είδωλα ή τις ψυχές των ανθρώπων συνυπήρχε με τον φυσικό και ορατό κόσμο και προσδιόριζε ιεραρχικές δομές της κοινωνίας και της πολιτικής εξουσίας. Στο παρελθόν, μέχρι τουλάχιστον τη νεότερη εποχή, η πραγματικότητα που πλαισίωνε τους ανθρώπους ήταν τα φυσικά και υπερφυσικά όντα, με ελάχιστη παρουσία τεχνικών πραγμάτων. Η εικόνα που διαμόρφωναν για τον εαυτό τους οι άνθρωποι πρόβαλλε ως κύρια μέριμνα την αθανασία της ψυχής, ώστε οι πράξεις να κρίνονται συμφωνά με την πίστη στη μεταθανάτια ζωή και στη μετάβαση σε κάποιον παράδεισο. Ο πόνος και η οδύνη της ζωής -είτε ήταν προϊόν βίας (πόλεμοι, υποδουλώσεις, ληστείες, κ.ο.κ.) είτε ήταν προϊόν της αρρώστιας, της επιδημίας και του καθημερινού κόπου- εκλαμβάνονταν ως συνέπεια κάποιου κακού (λόγου χάρη του προπατορικού αμαρτήματος). Για να κατευνάζουν τις αόρατες δυνάμεις, οι άνθρωποι οργάνωναν θυσίες και τελετές ανάλογα με τις δυνάμεις που πίστευαν ότι δρούσαν από τον αόρατο κόσμο. Οι μύθοι, οι αποκαλύψεις και οι τελετουργίες εξουσίαζαν την ανθρώπινη ζωή. 

Τα πράγματα έχουν κατά πολύ αλλάξει σήμερα, ακόμη και για τους πιστούς. Όχι μόνο με τη μεσολάβηση του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, που εισήγαγαν την ιδέα του κοσμικού κράτους και περιόρισαν την ιεράρχηση της πολιτικής και της κοινωνίας σε συμβολική προσέγγιση, αλλά κυρίως εξαιτίας της καθίδρυσης της τεχνικοοικονομικής δομής του κόσμου. Μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τη δομή αυτή με βάση ορισμένους συντελεστές. 

92

Κατ' αρχάς πρέπει να επισημανθεί η προαγωγή του αυτοματισμού. Έχουμε τόσο συνηθίσει σήμερα στον αυτοματισμό, ώστε δεν έχουμε πλέον την αίσθηση πως πρόκειται για τη μεγαλύτερη κατάκτηση της τεχνικής και συνεπώς της ανθρωπότητας. Ξεκίνησε με τα αυτόματα αντικείμενα στον 16ο αιώνα και κατοχυρώθηκε με τον έλεγχο της ενέργειας στον 19ο αιώνα (κυρίως με τους σερβομηχανισμούς). Ενώ βρίσκουμε μυθικές αναφορές στον Όμηρο για τα αυτόματα του Ηφαίστου (φυσητήρες, τρίποδα, υπηρέτριες φτιαγμένες από ελεφαντοστό και χρυσό) ή στον περίφημο μύθο του Ικάρου, η αρχαία φιλοσοφία μετά τον Σωκράτη αρνήθηκε τη δυνατότητα του αυτοματισμού του σώματος και της τεχνικής. Μόνο η ψυχή κατά τον Πλάτωνα είναι αυτοκίνητος, ενώ κατά τον Αριστοτέλη χρειάζεται πάντοτε μια μορφή κινούντος για να κινούνται τα πράγματα και τα όντα, σε σημείο να υποστηρίζει τη δουλεία αφού διαπιστώνει ότι τα υφαντουργεία είναι αδύνατο να κινούνται μόνα τους. Ο δε χριστιανισμός απέδιδε την αρχή της πρώτης κίνησης στον πλάστη Θεό. Στην πραγματικότητα, ο πρώτος φιλόσοφος ο οποίος θεμελίωσε τον αυτοματισμό του σώματος είναι ο Καρτέσιος επειδή προέβη στον χωρισμό της πνευματικής από τη σωματική υπόσταση, αναγνωρίζοντας αυτονομία στην καθεμία. 

Δευτερευόντως, η πραγματικότητα που κυριαρχεί στο εξής συνδέει άρρηκτα την τεχνική παραγωγή με την οικονομία. Κάθε πράγμα που παράγεται είναι εμπορεύσιμο κι άρα ξεδιπλώνεται αμείλικτο το οικονομικό πλέγμα που συνδέει και ορίζει τις πράξεις μας. Στο νέο αυτό πλαίσιο, κάθε πράγμα και κάθε πράξη παρουσιάζουν, πέρα από τη σύσταση τους, και οικονομική αξία που εκδηλώνεται στην πρακτική μέσω της εμπορευσιμότητας τους. 

Κατά τρίτον, διαμορφώνεται ένα καινούριο είδος αοράτου, το οποίο αποτελείται από ανθρώπινους παραγωγικούς μηχανισμούς με ατελείωτους ανταγωνισμούς. Το πλέγμα της παραγωγής και των υπηρεσιών, με τις πολλές διαδικασίες και αλυσίδες της τεχνικοοικονομικής προέλευσης κάθε πράξης και πράγματος, είναι για τους πολλούς άγνωστο και αόρατο. Όμως η τεχνικοοικονομική δύναμη ενώνει όλους τους αόρατους μηχανισμούς και αντικαθιστά κατά κάποιο τρόπο τη θεϊκή δομή που κυριαρχούσε ως αόρατη στον Μεσαίωνα, προβάλλοντας νέες προτεραιότητες για τον άνθρωπο. 

93

Κατά τέταρτον, παρόλο που η τεχνικοοικονομία είναι δημιούργημα μας, αγνοούμε ποιοι και πώς διέπουν τις Λειτουργίες της τεχνικοοικονομικής παγκοσμιοποίησης ενώ για πολλές άλλες δραστηριότητες (όπως η πολιτική, η ηθοποιία, η μουσική, τα αθλήματα, κ.ο.κ.) δοξάζονται τα άτομα, όπως άλλοτε εξιδανικεύονταν οι ήρωες ή οι άγιοι. Ελάχιστα από τα άτομα που χειρίζονται τους οικονομικούς μηχανισμούς του πλανήτη μας είναι σήμερα γνωστά στο μεγάλο κοινό. 

Κατά πέμπτον, τα τεχνικά αντικείμενα έχουν κατακτήσει μεγάλο μέρος από τους γήινους τόπους ακόμα και εκεί όπου η φύση κυριαρχεί, αφού όλος ο πλανήτης μεταχειρίζεται «έξυπνα» όπλα και κοντεύει να κατακτηθεί από την αόρατη ρύπανση. Η κοινωνία της διακινδύνευσης, του ρίσκου, κατακτά συνεχώς έδαφος και οι παράγοντες που κατέχουν τα κλειδιά της τεχνικοοικονομίας αδιαφορούν δίνοντας προτεραιότητα στα συμφέροντα τους. 

Απέναντι στην τεχνικοοικονομική δομή, φανταζόμαστε ορισμένες απαντήσεις μερικές από τις οποίες προέρχονται από την ίδια την πρόοδο της τεχνικής. Πιο συγκεκριμένα, η εκμηδένιση των αποστάσεων με τα μέσα της τεχνικής ανέδειξε το γεγονός ότι η εγγύτητα δεν είναι μόνο ζήτημα απόστασης (μετακίνηση και επικοινωνία) ή χρόνου (το επείγον) αλλά εξαρτάται και από τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους. Ονομάζω αυτή τη διπλή εγγύτητα αμφισημία χωροχρονικής και σχεσιακής εγγύτητας. Για παράδειγμα, τυχαίνει να έχουμε καλύτερες σχέσεις με ανθρώπους που βρίσκονται μακριά μας παρά με ορισμένους με τους οποίους συνεργαζόμαστε. Συνεπώς, η απόσταση που μας χωρίζει από τους παράγοντες που πρωτοστατούν στις αποφάσεις της παγκοσμιοποίησης δεν εμποδίζει την εγγύτητα να παίζει σημαντικό ρόλο στις σχέσεις του ανθρώπου με τον εαυτό του, τους άλλους και τα πράγματα. Αρκεί όμως να προαχθούν καινούριες σχέσεις με συγκεκριμένα κριτήρια, όπως εκείνο του ανθρώπινου πόνου. 

Υπάρχει εντούτοις και μια άλλη προσέγγιση για την ανάλυση της εγγύτητας, η οποία δημιουργεί μια αντινομία. Το δεύτερο αυτό είδος της εγγύτητας χαρακτηρίζει την πρωτοτυπία του Βιβλίου μου στο οποίο ήδη αναφέρθηκα, που πραγματεύεται την εγγύτητα και το ζήτημα του ανθρώπινου πόνου. Διαπιστώνουμε ότι η επιστήμη και η τεχνική φανέρωσαν τον αόρατο μικροσκοπικό
94

κόσμο των σωματιδίων, των οποίων οι διαστάσεις έχουν γίνει ασύλληπτες, απαιτώντας νέα συστήματα μέτρησης. Με την πολυπλοκότητα της επιστήμης δημιουργείται ένα μεγάλο παράδοξο: όσο διαμορφώνουμε έναν κόσμο εγγύ, αντί να περιορίζουμε τον απομακρυσμένο κόσμο του αγνώστου και του πολύπλοκου, τον μεγεθύνουμε μέσω κάθε καινούριας ανακάλυψης. Πολλές συνέπειες απορρέουν από αυτή την κατάσταση. 

Ας αρχίσουμε από την πιο άμεση. Τι γνωρίζουμε για τον εαυτό μας, όταν το πρόσωπο μας απαιτεί ένα καθρέπτη, όταν το εσωτερικό του σώματος μας περιμένει τις νέες τεχνολογίες για να διερευνηθεί ολόκληρο, για να μάθουμε επιτέλους πώς είμαστε, Βοηθώντας μάλιστα και τους γιατρούς να μας θεραπεύσουν και να διαμορφώσουν το γενετικό μας πρόγραμμα; Τι γνωρίζουμε για τον ψυχικό μας κόσμο, ο οποίος διέπεται από το απρόσιτο υποσυνείδητο, παρά τα διακόσια προσφερόμενα είδη ψυχοθεραπείας; Μεταχειριζόμαστε τον εγκέφαλο μας για κάθε μας σκέψη και πράξη, ακόμη και για να αντιμετωπίσουμε τον πόνο και τις χαρές που αισθανόμαστε, δίχως καν να γνωρίζουμε πώς εργάζεται αυτή ακριβώς τη στιγμή που μιλώ και με ακούτε. Από την άλλη, η άγνοια για τον εαυτό μας αρκεί ώστε να εμπεδώσουμε την ιδέα ότι αγνοούμε και τους άλλους και τα πράγματα. Αγνοούμε κυρίως τον εσωτερικό κόσμο του καθενός, τους πόνους και τις ελπίδες του, παρά την καθίδρυση μέσων επικοινωνίας αδιανόητων στο παρελθόν, αποτελεσματικού νοσηλευτικού συστήματος ή ακόμη κοινωνικής μέριμνας, κ.ά. 

Με άλλα λόγια, η εγγύτητα παρουσιάζεται είτε ως αμφισημία χωροχρονική και σχεσιακή είτε ως αντινομία, εφόσον το πλησίον γίνεται απόμακρο και ανεξέλεγκτο, προβάλλει ως ουσιαστικό πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Από αυτή τη σκοπιά συνορεύει με ένα άλλο ουσιώδες πρόβλημα που μας βασανίζει όλους: τον πόνο, το άλγος ή την οδύνη. Παρόλο που στη μελέτη μου διαφοροποιώ τον σωματικό πόνο (που εμπεριέχει και τον μόχθο) από την ψυχική οδύνη ή το άλγος, προτιμώ να απλοποιήσω την ορολογία μιλώντας εδώ μόνο για τον πόνο πιο γενικά. Το πρόβλημα του πόνου μάς φέρνει κοντά στον άνθρωπο και ευρύτερα κοντά στη ζωή των ζώων (την οποία παραμέρισα μέχρι στιγμής από τις έρευνες μου). 

95

Διαπιστώνω ότι συνήθως αποκρύπτουμε τον ανθρώπινο πόνο, ενώ τον βιώνουμε και τον αντιλαμβανόμαστε. Οι δε φιλόσοφοι αποφεύγουν να τον θεωρήσουν αντικείμενο του στοχασμού τους. Συνήθως τον αντιπαραβάλλουν με την ηδονή που τους ενδιαφέρει πιο άμεσα, ως αίτιο κάποιου κακού. Στην εποχή μας τον αφήνουμε στη μέριμνα κυρίως των γιατρών και του νοσοκομειακού περιβάλλοντος, των συγγραφέων και των μέσων μαζικής ενημέρωσης που τον φέρνουν κοντά μας. Έχει γίνει, με την πίεση των γεγονότων, και ζήτημα του πολιτικού λόγου. 

Για την ακρίβεια, στην εποχή μας εκείνο που φανερώνει με θεαματικό τρόπο τον ανθρώπινο πόνο είναι οπωσδήποτε οι εικόνες του κινηματόγραφου και της τηλεόρασης, οι οποίες επηρεάζουν άμεσα τον καθένα μας. Ενώ όμως τον βλέπουμε παντού, κάτι μας αναγκάζει να τον μεταμορφώνουμε, να τον διαστρεβλώνουμε ή να τον αποσιωπούμε. Για τον λόγο αυτό θεωρώ ότι η ανάλυση του πόνου και της οδύνης πρέπει να γίνει κύριο θέμα του φιλοσοφικού στοχασμού, όπως επιχείρησα να κάνω στο βιβλίο μου, το οποίο όμως δεν πραγματεύεται τον ηθικό πόνο που αφορά την πίστη και τις πεποιθήσεις, τους μύθους και τις τελετουργίες που προσδιορίζουν την ύπαρξη μας -θέμα που αφορά το πρόβλημα των μύθων, αντικείμενο του επόμενου βιβλίου μου. Το πρόβλημα που πρέπει όμως να μας απασχολεί, πριν από κάθε άλλη θεώρηση, είναι οι δομές και οι πηγές του πόνου. Θεωρώ ότι τρεις είναι οι δομές του πόνου. 

Πρώτα απ' όλα, ο πόνος επιβάλλεται με τη μοναδικότητα του και την απόλυτη εγγύτητα με τον εαυτό μας. Κατά δεύτερον, μεταδίδεται στους άλλους οι οποίοι τον νοιώθουν διαφορετικά από τον πάσχοντα, πράγμα που παράγει μια εγγύτητα με αυτόν, βάσει κάποιας εμπιστοσύνης. Η δημιουργία οικειότητας και εμπιστοσύνης είναι βασικός παράγοντας της προβληματικής της σχεσιακής εγγύτητας. Υπάρχει όμως και μια τρίτη δομή του πόνου, η οποία σχετίζεται πιο άμεσα με τις αποστάσεις. Όταν ο πόνος στέκει σε απόσταση, μακριά μας, μεταμορφώνεται από τις πολιτικές ομιλίες, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη λογοτεχνία. Καμιά φορά μάλιστα διαστρεβλώνεται ή ακόμη παραμένει αδιάφορος. 

Οι τρεις αυτές δομές του πόνου έχουν σχέση με την πολυπλοκότητα και προϋποθέτουν και τις δύο αναλύσεις της εγγύτητας που πρότεινα πιο πάνω. 

96

Αυτή η διάσταση του πόνου, η οποία εμπλέκεται με το πολύπλοκο, δεν έχει μελετηθεί μέχρι σήμερα ενώ μου φαίνεται ότι είναι η σημαντικότερη. Ένα παράδειγμα αρκεί για να μας ευαισθητοποιήσει. 

Ενώ κάνουμε χρήση πραγμάτων με μεγάλη ευκολία, παραβλέπουμε ότι αυτά τα πράγματα που χρησιμοποιούμε και καταναλώνουμε είναι αποτέλεσμα πολλαπλών διαδικασιών τεχνικοοικονομικής υφής που ξεκινούν από τις πρώτες ύλες οι οποίες είναι συνυφασμένες με ανθρώπινους πόνους. Η προέλευση κάθε πράγματος υποθέτει πολύπλοκες διαδικασίες με άπειρους πόνους. Για παράδειγμα, γίνονται πόλεμοι για τις πρώτες ύλες, οι εργασίες συνδέονται με υπεράνθρωπους κόπους και ασθένειες, η εκμετάλλευση και η βία κυριαρχεί σε πολλές επιχειρήσεις, κ.λπ. Έτσι, ένα μπουκάλι νερό το οποίο μεταχειρίζομαι για να εξουδετερώσω τον πόνο της δίψας είναι αποτέλεσμα πολλαπλών τεχνικοοικονομικών διαδικασιών που καθεμία συνδέεται με πόνους οι οποίοι προέρχονται από τον κόπο της εργασίας, τις ασθένειες, τις εκμεταλλεύσεις, κ.λπ. ή ακόμη και από τα συμφέροντα που υπηρετούνται για την απόκτηση του πετρελαίου, για το οποίο δεν διστάζουμε να δημιουργούμε αιματοχυσίες. Κάθε τεχνικό αντικείμενο κρύβει μέσα του άφθονους πόνους, ακόμα και όσα μετέρχεται η ιατρική όταν απαντά στους πόνους, πράγμα που μας οδηγεί σε παράδοξο. 

Από την άλλη πλευρά, η αφθονία των τεχνικών αντικειμένων που το τεχνικοοικονομικό σύστημα παράγει και αναπαράγει επ' άπειρον λόγω ζήτησης, ανταγωνισμού και ανάγκης βελτίωσης της ποιότητας ή των τιμών δεν είναι δυνατό να ανταποκριθεί στην αγοραστική επιθυμία του καθενός, στην έλλειψη οικονομικής ευχέρειας για την απόκτηση τους. Αυτό δημιουργεί με τη σειρά του αμέτρητους πόνους, μέσα σε μια κοινωνία όπου κυριαρχεί ο καταναλωτισμός και η εμπορευσιμότητα κάθε πράξης και πράγματος. Η καταναλωτική κοινωνία, η οποία μας βοηθά να αποκτούμε πράγματα προτού τα πληρώσουμε, δημιουργεί και ανάγκες δίχως να παρέχεται η δυνατότητα ανταπόκρισης. Δημιουργούνται δε και οικονομικά δράματα, όπως τα χρέη, αναπαράγοντας στο διηνεκές τους ανθρώπινους πόνους. 

Με άλλα λόγια, διαπιστώνουμε ότι, παρ' όλη τη σημερινή πρόοδο, ο ανθρώπινος πόνος παραμένει σε μεγάλο βαθμό στο περιθώριο της πολιτικής
97

μέριμνας, όπως μαρτυρούν όχι μόνο η βία και οι βίαιες απαντήσεις στις οποίες ανατρέχουμε αλλά και η προτεραιότητα που αποδίδουμε στο οικονομικό κέρδος, δυναμώνοντας την αόρατη τεχνικοοικονομική δύναμη της παγκοσμιοποίησης σε βάρος του ανθρώπου. 

Απέναντι σε αυτή τη δομή της πραγματικότητας, όπου η αόρατη τεχνικοοικονομική δύναμη κυριαρχεί, οι απαντήσεις είναι βέβαια περιορισμένες και σίγουρα αδιανόητες πλέον στον χώρο εθνικής κλίμακας. Οι απαντήσεις μπορούν να είναι μόνο πολιτικές, στο πλαίσιο νομικών αναφορών κρατών δικαίου και σε παγκόσμιο επίπεδο. Η δημοκρατική εξουσία, τόσο σε εθνική όσο και σε παγκόσμια κλίμακα, παραμένει συνεπώς η μόνη αξιόπιστη αναφορά που μπορεί να ελέγξει το τεχνικοοικονομικό πλέγμα που επιβάλλει την παρουσία του παντού. Όμως μέχρι σήμερα, η δημοκρατική αφύπνιση περιορίζεται σε έμμεσες λύσεις που αντλεί μέσα από το σκεπτικό αόριστης δικαιοσύνης και με αναφορές στα ανθρώπινα δικαιώματα που ερμηνεύει κάθε πολιτική εξουσία ανάλογα με τα συμφέροντα της, προσφέροντας ελάχιστες συγκεκριμένες λύσεις για τον αφοπλισμό, την κοινωνική δικαιοσύνη, την απόσβεση των χρεών, την προστασία του περιβάλλοντος, κ.ά. 

Τον δε πόνο τον αντιμετωπίζουμε, όπως άλλοτε, ως συνέπεια ενός κακού και σημαδεύουμε το «κακόν» ως αντίπαλο ή εχθρό, με αποτέλεσμα να διαιωνίζεται η βία. Εντούτοις, το πρόβλημα του πόνου, όπως μόλις το ανέλυσα, παραμένει κεντρικό πρόβλημα της ανθρωπότητας που αφορά κάθε ύπαρξη και δεν μπορεί να παραμένει στο περιθώριο της μέριμνας του καθενός μας. Κατέχει την κεντρικότερη θέση στο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. 

Ως εκ τούτου, νομίζω ότι το ζήτημα του πόνου μπορεί να γίνει αφετηρία για την ανάδειξη ενός νέου ανθρωπισμού. Για να δώσουμε κάποιο νόημα σήμερα στην ύπαρξη μας, δηλαδή στα πλαίσια της τεχνικοοικονομίας και της δημοκρατίας -μιας δημοκρατίας που έχει καθήκον να εκμεταλλευθεί τη θετικότητα της τεχνικοοικονομικής προόδου και συγχρόνως να αντιμετωπίσει την τεχνικοοικονομική δύναμη που κυριαρχεί-, η αναφορά στον ανθρώπινο πόνο, όχι πια ως συνέπεια κάποιου φανταστικού κακού αλλά ως μέτρο των πράξεων μας, πρέπει να είναι η πρωταρχική μας μέριμνα. Με άλλα λόγια, θα πρέπει να ανα

98

τρέψουμε ριζικά τις αναφορές που αποδίδουμε στην ανθρώπινη ύπαρξη με γνώμονα τον ανθρώπινο πόνο, δηλαδή ως μέτρο και όχι ως αποτέλεσμα ενός κακού, με σκοπό να αναβαθμίσουμε δημιουργικές μορφές εγγύτητας, ώστε να κυριαρχήσει η ανθρώπινη αξιοπρέπεια και η φιλανθρωπία. 

Πιο συγκεκριμένα, είναι καιρός, με βάση την ανατροπή που προτείνω, να προσδιοριστούν καινούριοι στόχοι για την ανθρωπότητα, με αφετηρία δύο τουλάχιστον σημεία: Πρώτον, να προσδιοριστούν τα χαμηλότερα όρια οικονομικής και κοινωνικής ύπαρξης κάτω από τα οποία κανένας πολίτης δεν είναι παραδεκτό να ζει σε ένα δημοκρατικό καθεστώς. Κατά δεύτερον, να δοθούν ποικίλες απαντήσεις στους ανθρώπινους πόνους κάθε μορφής, δημιουργώντας προϋποθέσεις για χαρά, αγαλλίαση, εφευρετικότητα, ευεργεσία. Ενώ η πρώτη πρόταση μπορεί να θέσει τις αναγκαίες προϋποθέσεις για τη ευνομία σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα, η δεύτερη επιδέχεται τη δυνατότητα δημιουργίας στόχων που υπερβαίνουν τον αποκλειστικό διακανονισμό της οικονομίας αποκλειστικά στο πλαίσιο της δικαιοσύνης. Η δικαιοσύνη δεν μπορεί να είναι ο μοναδικός στόχος ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Είναι απλώς η βασική προϋπόθεση της ύπαρξης του. Ο στόχος, όμως, της δημοκρατίας πρέπει να είναι η μέριμνα να δοθούν απαντήσεις στους ανθρώπινους πόνους με την προβολή εγγυτήτων που θα αποσκοπούν στην εξάπλωση κάποιας μορφής ευτυχίας και χαράς. Κάθε άνθρωπος επιθυμεί να ελευθερωθεί από τους πόνους. Επιθυμεί επίσης δικαιοσύνη για τον εαυτό του και κάνει πολλά όνειρα στη ζωή του. Θα πρέπει καθένας μας να επιθυμεί και να υπερασπίζεται το ίδιο και για τους συνανθρώπους του. 

99

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ-Noam Chomsky:

Ολύμπιος Δαφέρμος

2 ώρες · 

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ-Noam Chomsky:

Το παρακάτω κείμενο είναι αποσπάσματα από μια συνέντευξη του Noam Chomsky:

"Ας πάρουμε αυτό που συμβαίνει σήμερα στην εκπαίδευση. Τώρα, τα τελευταία χρόνια, υπάρχει μια ισχυρή απαίτηση αξιολόγησης των παιδιών και των εκπαιδευτικών έτσι ώστε η διδασκαλία να κατευθύνεται προς το τεστ. Το τεστ καθορίζει τι θα συμβεί στο παιδί και τι θα συμβεί στον εκπαιδευτικό.

Αυτή είναι εγγύηση καταστροφής οποιασδήποτε διαδικασίας ουσιαστικής εκπαίδευσης. Σημαίνει ότι ο δάσκαλος/α δεν μπορεί να είναι δημιουργικός/ή, ευφάνταστος/η ή να δώσει προσοχή στις ατομικές ανάγκες των μαθητών. Ο μαθητής δεν μπορεί να ερευνήσει τα πράγματα, ίσως κάποιο παιδί να ενδιαφέρεται για κάτι, δεν μπορεί να το κάνει γιατί πρέπει να απομνημονεύσει κάτι για το αυριανό τεστ. Αλλά και το μέλλον του εκπαιδευτικού εξαρτιέται από αυτό το τεστ όπως και του μαθητή.

Οι άνθρωποι που κάθονται στα γραφεία, οι γραφειοκράτες που τα σχεδιάζουν όλα αυτά, δεν είναι σατανικοί, απλά εργάζονται μέσα σε ένα σύστημα ιδεολογιών και δογμάτων που μετατρέπουν αυτά που κάνουν σε κάτι εξαιρετικά επικίνδυνο.

Πρώτα απ’ όλα, δεν χρειάζεται να αξιολογείς τους ανθρώπους συνεχώς. Οι άνθρωποι δεν μπορεί να κατατάσσονται με όρους κάποιων τεχνητών προδιαγραφών. Η ίδια η αξιολόγηση είναι τεχνητή. Δεν είναι μια κατάταξη εκπαιδευτικών σε σχέση με την ικανότητά τους να βοηθήσουν την ανάπτυξη των παιδιών ώστε να φτάσουν τις δυνατότητές τους, να διερευνήσουν τα δημιουργικά τους ενδιαφέροντα. Δεν αξιολογούνται αυτά τα πράγματα στα τεστ.

Έτσι, δίνεις έναν βαθμό, αλλά αυτός ο βαθμός είναι τις περισσότερες φορές χωρίς νόημα. Και η ίδια η κατάταξη είναι επικίνδυνη. Μας μετατρέπει σε άτομα που αφιερώνουν τη ζωή τους στην επίτευξη βαθμών και όχι στο να κάνουμε πράγματα που είναι πολύτιμα και σημαντικά.

Είναι εξαιρετικά καταστροφικό στις χαμηλές βαθμίδες της εκπαίδευσης. Αυτή είναι η πρωτοβάθμια εκπαίδευση, εκπαιδεύεις τα παιδιά με αυτόν τον τρόπο. Το έβλεπα και στα δικά μου παιδιά.

Όταν τα παιδιά μου ήταν στο δημοτικό, σε ένα καλού επιπέδου σχολείο προαστείων, όταν έφτασαν στην Τρίτη τάξη χώριζαν τα παιδιά σε κουτά και σε έξυπνα. Είσαι κουτός όταν κατατάσσεσαι χαμηλά, έξυπνος όταν κατατάσσεσαι ψηλά.

Σκεφτείτε τι κάνει αυτό στα παιδιά. Ανεξάρτητα από το που κατατάσσονται, τα παιδιά το παίρνουν σοβαρά… Εάν εγκλωβιστείς σε αυτό είναι εξαιρετικά επικίνδυνο. Δεν έχει καμία σχέση με την εκπαίδευση.

Η εκπαίδευση αναπτύσσει τις δυνατότητές σου και την δημιουργικότητά σου. Ίσως να μην τα πας καλά στο σχολείο αλλά να τα πας καλά στις τέχνες. Αυτό είναι μια χαρά. Τι πρόβλημα υπάρχει με αυτό; Είναι ένας άλλος τρόπος για να ζήσεις μια ικανοποιητική ζωή, μια ζωή που είναι σημαντική και για σένα και για άλλους ανθρώπους.

Η όλη ιδέα (της κατάταξης) είναι πολύ επικίνδυνη. Είναι ένα σύστημα που δημιουργεί κάτι που ονομάζεται «οικονομικός άνθρωπος» (homo economicus). Υπάρχει αυτή η έννοια στην σχετική οικονομική θεωρία. Ο οικονομικός άνθρωπος είναι κάποιος που υπολογίζει ορθολογικά το πώς θα βελτιώσει το κύρος (status) του (κύρος σημαίνει στην ουσία πλούτος).

Έτσι υπολογίζεις ορθολογικά τι είδους επιλογές πρέπει να ακολουθήσεις για να αυξήσεις τον πλούτο σου και δεν δίνεις σημασία σε οτιδήποτε άλλο. Να μεγιστοποιήσεις τον αριθμό των αγαθών που έχεις γιατί μόνο αυτό μπορείς να μετρήσεις. Εάν το κάνεις αυτό επαρκώς, τότε είσαι ένας ορθολογικός άνθρωπος που κάνει ενημερωμένες κρίσεις. Μπορείς να βελτιώσεις το «ανθρώπινο κεφάλαιό σου» το οποίο μπορείς να πουλήσεις στην αγορά.

Το είδους ον είναι αυτό; Είναι αυτό το είδος του ανθρώπου που θέλεις να δημιουργήσεις; Όλοι αυτοί οι μηχανισμοί – διαγωνίσματα, αξιολόγηση, εκτιμήσεις, μετρήσεις – εξαναγκάζουν τους ανθρώπους να αναπτύξουν αυτά τα χαρακτηριστικά. Αυτές οι ιδέες και έννοιες έχουν επιπτώσεις…"

44

1 σχόλιο

Μου αρέσει!

ΣχόλιοΚοινοποιήστε

Σχόλια

Stam Oldwine Αυτό είναι ένα κείμενο που αντιτάσσεται στην αξιολόγηση ως εργαλείου λογοδοσίας. Το μεγαλύτερο όμως όφελος της αξιολόγησης είναι ότι χωρίς να αποσκοπεί σε λογοδοσία λειτουργεί διαγνωστικά για τη βελτίωση της μάθησης και της διδασκαλίας. Είναι αυτό που λέμε στα ελληνικά το απαραίτητο feedback.

«ΣΗΜΕΙΟΝ» ΜΕΓΑΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ: ΟΜΙΛΙΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΕΞΑΗΜΕΡΟΝ

''Διότι, καθώς φαίνεται, υπήρχε και κάτι πριν από αυτόν τον κόσμον, κάτι το οποίον μπορούμε μεν να το καταλάβουμε θεωρητικά με το νου μας, έμεινε όμως ανιστόρητο, γιατί δεν ήταν κατάλληλο για να αποκαλυφθεί σε αυτούς που μόλις τώρα εισάγονται στη γνώση...........Υπήρχε μια κατάσταση πρεσβύτερη της δημιουργίας του κόσμου, η οποία ταίριαζε στις υπερκόσμιες δυνάμεις, η οποία ήταν υπέρχρονη, αιώνια και αίδια. Και ο κτίστης των πάντων και δημιουργός στη κατάσταση αυτή έπλασε τα δημιουργήματα, το νοητό φως που στολίζει τη μακαριότητα όσων αγαπούν τον Κύριο, τις λογικές και αόρατες φύσεις, και όλο τον αρμονικό κόσμο των νοητών, όσα ξεπερνούν τη διάνοιά μας, όσων δεν είναι δυνατό να συλλάβουμε ούτε τις ονομασίες. Αυτά απαρτίζουν την ουσία του αόρατου κόσμου, καθώς μας διδάσκει ο απόστολος Παύλος λέγων : “Ότι εν αυτώ εκτίσθη τα πάντα, είτε ορατά, είτε αόρατα ....(Κολ. 1,16 – Ρωμ. 8,38 – Εφεσ. 1,21)

Ἦν γάρ τι, ὡς ἔοικεν, καὶ πρὸ τοῦ κόσμου τούτου, ὃ τῇ μὲν διανοίᾳ ἡμῶν ἐστὶ θεωρητόν, ἀνιστόρητον δὲ κατελείφθη, διὰ τὸ τοῖς εἰσαγομένοις ἔτι καὶ νηπίοις κατὰ τὴν γνῶσιν ἀνεπιτήδειον. Ἦν τις πρεσβυτέρα τῆς τοῦ κόσμου γενέσεως κατάστασις ταῖς ὑπερκοσμίοις δυνάμεσι πρέπουσα, ἡ ὑπέρχρονος, ἡ αἰωνία, ἡ ἀΐδιος. Δημιουργήματα δὲ ἐν αὐτῇ ὁ τῶν ὅλων κτίστης καὶ δημιουργὸς ἀπετέλεσε, φῶς νοητὸν πρέπον τῇ μακαριότητι τῶν φιλούντων τὸν Κύριον, τὰς λογικὰς καὶ ἀοράτους φύσεις, καὶ πᾶσαν τὴν τῶν νοητῶν διακόσμησιν, ὅσα τὴν ἡμετέραν διάνοιαν ὑπερβαίνει, ὧν οὐδὲ τὰς ὀνομασίας ἐξευρεῖν δυνατόν. Ταῦτα τοῦ ἀοράτου κόσμου συμπληροῖ τὴν οὐσίαν, ὡς διδάσκει ἡμᾶς ὁ Παῦλος, λέγων, Ὅτι ἐν αὐτῷ ἐκτίσθη τὰ πάντα, εἴτε ὁρατά, εἴτε ἀόρατα, εἴτε θρόνοι, εἴτε κυριότητες, εἴτε ἀρχαὶ, εἴτε ἐξουσίαι, εἴτε δυνάμεις, εἴτε ἀγγέλων στρατιαὶ, εἴτε ἀρχαγγέλων ἐπιστασίαι· ὅτε δὲ ἔδει λοιπὸν καὶ τὸν κόσμον τοῦτον ἐπεισαχθῆναι τοῖς οὖσι, προηγουμένως μὲν διδασκαλεῖον καὶ παιδευτήριον τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν· ἔπειτα μέντοι καὶ ἁπαξαπλῶς πάντων τῶν ἐν γενέσει καὶ φθορᾷ ἐπιτήδειον ἐνδιαίτημα. Συμφυὴς ἄρα τῷ κόσμῳ, καὶ τοῖς ἐν αὐτῷ ζῴοις τε καὶ φυτοῖς, ἡ τοῦ χρόνου διέξοδος ὑπέστη, ἐπειγομένη ἀεὶ καὶ παραρρέουσα, καὶ μηδαμοῦ παυομένη τοῦ δρόμου. Ἢ οὐχὶ τοιοῦτος ὁ χρόνος, οὗ τὸ μὲν παρελθὸν ἠφανίσθη, τὸ δὲ μέλλον οὔπω πάρεστι, τὸ δὲ παρὸν πρὶν γνωσθῆναι διαδιδράσκει τὴν αἴσθησιν;

http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/paterikon/basil_the_great_six_days_of_creation.htm